مراحل تشکیل تگرگ
بیان ایده
خداوند متعال در آیات بسیاری درباره کیفیت نزول باران و برکات متعدد آن سخن به میان آورده است. اما در آیه 43 سوره نور نگاه ویژه‌ای به چگونگی نزول تگرگ داشته و مراحل پیچیده این پدیده آسمانی را به دقت بیان می‌نماید. تگرگ از پدیده های پیچیده‌ای است که دانشمندان سال‌ها درباره آن تحقیق کرده‌اند و همچنان مسائل بسیاری در مورد این پدیده زیبا و گاه خطرناک که هر ساله خسارت‌های هنگفتی به بار مي‌آورد، برای انسان‌ها ناشناخته مانده است. امروزه دانشمندان به وسیله ماهواره‌ها و رادارهای دوپلر که قادر به ردیابی تگرگ‌اند، به بررسی رازهای این پدیده پیچیده می‌پردازند (nssl.noaa.gv).
طبق گفته دانشمندان، تگرگ عموما از ابرهایی با نام کومولونیمبوس ایجاد می‌شود. کومولونیمبوس به ابرهای متراکم و فشرده‌ای گفته می‌شود که از جمع و ترکیب ابرهای کومولوس ایجاد می‌شوند. این ابرها که به صورت عمودی تا ارتفاع زیادی گسترش می‌یابند، شکلی کوه مانند یا برج مانند را ایجاد می‌نمایند (Encyclopedia of weather and climate).
جالب اینجاست که در این آیه نیز به این نکات اشاره شده است. مراحل شکل گیری دانه های تگرگ در این آیه بدین صورت شرح داده شده است که:
در ابتدا جریانهای باد، توده های پراکنده ابرها را به یک سو سوق می‌دهد. «أَنَّ اللَّهَ يُزْجِى سَحَابا». کلمه «یزجی» در این آیه به معنای «سوق دادن و پیش راندن»، همان چیزی است که در مرحله اول شکل گیری تگرگ مشاهده می‌نماییم.
مرحله بعدی، عبارت از جمع و ترکیب شدن این ابرهاست که قرآن آن را اینچنین بیان می‌نماید: « ثُمَّ يُؤَلِّفُ بَيْنَهُ» یعنی خداوند ابرها را جمع کرده و به هم متصل می‌نماید.
سپس این ابرها مانند برج‌های بلندی در جو انباشته و بر روی یکدیگر متراکم می‌شوند: «ثُمَّ يَجْعَلُهُ رُكَاماً». واژه «رکم» در لغت به معنای گذاشتن و افکندن اشیاء بر روی یکدیگر است. این دقیقاً همان اتفاقی است که در ابرهای متراکم رخ می‌دهد. جریانهای باد ابرها را به سوی بالا می‌رانند و آنها را مانند برج‌هایی با پایه پهن، جمع آوری می‌کنند. هر چه بالاتر برویم، پهنای این ابرها کمتر شده و مانند یک کوه نمایان می‌شوند. استفاده قرآن از کلمه «رُکاماً» که همان اصطلاحی است که امروزه دانشمندان برای ابرهای مولد تگرگ از آن استفاده می‌کنند (ابرهای متراکم)، مایه شگفتی و دقت نظر است.
پس از انباشته و متراکم شدن ابرها بارش باران شروع می‌شود که آیه اینچنین به آن رهنمون می‌کند: «فَتَرَى الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلَالِهِ». اکنون پس از به وجود آمدن قطره‌های باران، امکان نزول تگرگ از ابرهای کوه مانند فراهم می‌شود: «وَيُنَزِّلُ مِنَ السَّمَآءِ مِن جِبَالٍ فِيهَا مِن بَرَدٍ». تشکیل تگرگ در ابر بدین صورت است که هنگامی که درجه حرارت به زیر صفر می‌رسد، قطره های بسیار سرد و کوچک آب یخ می‌زنند و هسته اولیه دانه تگرگ را تشکیل می‌دهند. دانه تگرگ به دور قطرات منجمد آب یا دور ذرات کوچک برف ساخته می‌شود. ممکن است در داخل تگرگ کمی غبار و ذرات معلق خاک یا حشرات کوچکی باشد که جریان باد آنها را به ابرها رسانده است. دانـه تگـرگ وقـتی تشکيل می‌شود که بلورهای يخی در بالای ابر، قطره های آب را که سردی آنـها در دمای زير صفر است، ولی يخ نزده‌اند، جمع می‌کند. آن قطره ها که تا زير درجه انجماد سردند، به محض آنکـه با بـلـورهـای يخی برخورد می‌کنند، سريعاً يخ می‌زنند. بلورهای يخی توسط بادهای تند در ابر بالا و پایين برده می‌شوند کـه باعـث بـرخـورد و تـمـاس آنـهـا با قـطـره های بيشتری می‌شود. اين عـمل باعث می‌شود که قطره های بيشتری دور آنها يخ زده و دانه تـگـرگ بـزرگ و بزرگتر شود؛ تا جایی که وزن آنها به قدری سنگين می‌گردد کـه بـاد ديگـر نمی‌تواند آنـهـا را با جـريـان خود به بالا ببرد و در نتيجه سقوط می‌کنند. دانشمندان تأکید می‌کنند که هرچه ابر ارتفاع بیشتری داشته باشد، به خاطر در تماس بودن با طبقات بالایی بسیار سرد جو، شانس بیشتری برای به وجود آوردن تگرگ دارد. جریانهای پر فشار باد برای فراهم سازی مقدمات تشکیل و حمل تگرگ و غلبه بر نیروی جاذبه زمین، لازم و ضروری هستند؛ به ویژه اگر دانه های تگرگ بزرگ باشند. طبق گفته دانشمندان این جریان‌ها سبب تشکیل کوه مانند ابرهای متراکم هستند.
در ادامه آیه خداوند می‌فرماید که [گزند و زیان] این تگرگ را به هر که بخواهد می‌رساند و از هر که بخواهد باز می‌دارد: «فَيُصِيبُ بِهِ مَن يَشَآءُ وَيَصْرِفُهُ عَن مَّن يَشَآءُ». برخی برآنند که مراد از این بخش آیه ذوب شدن و نرسیدن مقداری از دانه های تگرگ به زمین است، زیرا ثابت شده است که بیشتر تگرگی که در ابر به وجود می‌آید(40% الی 70%)، قبل از رسیدن به زمین ذوب می‌شود.
آخرین مطلبی که در آیه به آن اشاره شده، موضوع ایجاد رعد و برق در اینگونه ابرهاست: «يَكَادُ سَنَابَرْقِهِ يَذْهَبُ بِالْأَبْصَارِ». جالب اینجاست که بدانیم دانشمندان به این مطلب نیز دست یافته‌اند که محیط شکل گیری تگرگ، محیط مناسبی برای به وجود آمدن رعد و برق است. وظیفه جریانهای بادی که به طرف بالای ابرها حرکت می‌کنند، فقط تولید تگرگ نيست، بلکه مسئولیت پیش راندن ابرهای متراکم به طبقه تروپوسفر را بر عهده دارند تا فضای مناسب برای به وجود آمدن رعد و برق فراهم شود(islandnet.com).
بررسی لغوی و تفسیری
کلمات اصلی
- يُزْجِى: از ریشه ز- ج- حرف معتل، به معنای راندن شیء به منظور سوق دادن آن (راغب اصفهانی، ص 378)
- يُؤَلِّفُ: از ریشه ا- ل- ف، به معنای جمع شدن و به هم پیوستن (همو، ص81)
- رُكَاماً: آنچه که قسمتی از آن بر قسمتی دیگر افکنده و انباشته شده باشد (همو، ص365)
- الْوَدْقَ: باران (همو، ص861)
- بَرَدٍ: بارانی که در هوا سرد شده و جامد می‌شود (همو، ص117)
اهداف و روش تحقیق
با تأمل در مراحل پیچیده تشکیل پدیده تگرگ، باید گفت که یکی از نکات مهم در ایجاد تگرگ وجود ابرهای متراکم کوه مانند(کومولونیمبوس) است که شرایط و ویژگیهای لازم برای شکل گیری تگرگ را دارند. از این رو، این آیه به دلیل بیان دقیق مراحل تشکیل تگرگ و همچنین بیان ویژگیهای خاص ابرهای مولد تگرگ می‌تواند از مصادیق اعجاز علمی قرآن باشد. زیرا آیه این مطالب را در زمانی بیان نموده که هیچگونه اطلاع علمی درباره آن در اختیار بشر نبوده است و حتی در مورد کوه مانند بودن ابرها مشاهدات بشری خلاف این نظر را تأیید می‌کرده، چراکه کوه مانندی ابرها و به طور کلی پستی و بلندی داشتن آنها تنها با رفتن بر فراز آنها مشخص می‌شود، از این رو تا پیش از پرواز انسان کسی از آن خبری نداشته و ناظران زمینی ابرها را همانگونه که می‌دیدند، یعنی تخت و هموار می‌پنداشتند.
مفسران متقدم (و حتی برخی از متأخرین) به دلیل همین عدم علم به وجود ابرهای کوه مانند، هر یک به گونه‌ای دست به توضیح و توجیه این آیه زده‌اند. به طور مثال، برخی عبارت « وَيُنَزِّلُ مِنَ السَّمَآءِ مِن جِبَالٍ فِيهَا مِن بَرَدٍ» را چنین تفسیر کرده‌اند که تگرگ از آسمان بر کوه‌ها می‌بارد و یا اینکه کوههایی از تگرگ از آسمان نازل می‌شوند و در توضیح این سخن خود گفته‌اند که همانطور که خداوند در زمین کوههایی از سنگ دارد، در آسمان نیز کوههایی از تگرگ دارد. برخی نیز گفته‌اند که منظور از جبال همان تگرگ است و کاربرد لفظ جبال برای آن، کنایه از بسیاری و تراکم آن است و برخی دیگر نیز برآنند که از آسمان به اندازه چندین کوه، تگرگ بر زمین فرو می‌ریزد. آنچه که می‌توان از قدر مشترک تمامی این تفاسیر نتیجه گرفت آنست که این عبارت به قدری عجیب و ناهماهنگ با علم آن روز بشر بوده که مفسران را وادار به ابراز توجیهات گوناگون کرده است و این خود می‌تواند بهترین دلیل برای اثبات اعجاز در این آیه باشد.