خاصیت‌های بازگشتی آسمان از منظر قرآن و علم

وَٱلسَّمَآءِ ذَاتِ ٱلرَّجْعِ

سوگند به آسمان پرباران،

آیه 11 سوره طارق

چکیده

آسمان از جمله پدیده‌های طبیعی است که در آیات متعددی به آن اشاره شده و خداوند به عظمت و شگفتی آن بارها اشاره می‌نماید. از جمله ویژگی‌هایی که در آیات قرآن به آسمان نسبت داده شده است، ویژگی «ذات الرجع» بودن آسمان است. اکثر مفسران واژه «رجع» را در این آیه به معنای باران دانسته اند، اما باید توجه داشت که این واژه در اصل به معنای بازگشتن یا بازگرداندن است و معنای باران به صورت مجازی به آن نسبت داده شده است. یافته‌های علمی جدید نشان می‌دهد که پدیده‌های بازگشتی متعددی در آسمان رخ می‌دهد. به نظر می‌رسد که رابطه معناداری میان وجود این پدیده‌های بازگشتی و معرفی آسمان با صفت «ذات الرجع» در قرآن وجود داشته باشد که می‌تواند مویدی بر وجود اعجاز علمی در این کتاب شگفت انگیز باشد.

مقدمه

خداوند در آیه 11 سوره طارق به یکی از ویژگی‌های شگفت انگیز آسمان اشاره نموده، می‌فرماید: «وَالسَّمَاء ذَاتِ الرَّجْعِ» سوگند به آسمان که دارای رجع است. رجع در لغت به معنای بازگشتن و بازگرداندن است. ذات مؤنث «ذو» به معنای صاحب است (قرشی، 1371: ج3، ص30) بنابراین معنای آیه چنین است: سوگند به آسمان دارای بازگشت یا بازگرداندن. به نظر می‌رسد که خداوند متعال با نوعی ابهام به بیان خاصیت یا خاصیتهایی از آسمان پرداخته که در آن نوعی بازگشت یا بازگرداندن وجود دارد. اما سوال اینجاست که این بازگشتن و بازگرداندنی که در آسمان است و آیه از آن سخن می‌گوید، به چه معناست؟ این چه خاصیتی است که خداوند، آسمان با تمام شگفتی‌هایش را با آن توصیف کرده و به چنین آسمانی سوگند یاد می‌کند؟ منظور از سماء در این آیه کدام آسمان است؟ آیا یافته‌های علمی کنونی، وجود خاصیت یا خاصیت‌های بازگشتی را برای آسمان تایید می‌کند؟ اکثر مفسران رجع را به معنای باران دانسته اند (طبرسی، ج10، ص716) اما در عین حال احتمالات دیگری را نیز در خصوص معنای رجع و خاصیت بازگشتی آسمان بیان کرده اند. جالب اینجاست که مترجمان نیز در ترجمه این آیه به نتیجه یکسانی نرسیده و ترجمه‌های متفاوتی ارائه کرده اند:

• ترجمه فولادوند: سوگند به آسمان بارش‏انگيز.
• ترجمه مجتبوی: سوگند به آسمان بازگردنده.‏
• ترجمه فارسى: به آسمان كه بازگرداننده (آب به صورت باران) است، سوگند.
• ترجمه مشكينى: سوگند به آسمان داراى بازگشت.
• ترجمه احسن الحديث: قسم به آسمان كه ستارگان را بر مى‏گرداند.
• ترجمه روشن: و آسمان كه صاحب برگردانيدن است.
• ترجمه معزى: سوگند به آسمان داراى برگشت يا باران.
• ترجمه روان جاوید: سوگند به آسمان كه صاحب باز گشتن است.

با توجه به آنچه که گفته شد، در این نوشتار درصدد آنیم که درباره خاصیت ذات الرجع بودن آسمان موشکافی کرده و انواع احتمالات ممکن درباره آن را بررسی نماییم و در نهایت به ارزیابی میزان صحت و سقم این احتمالات و تطابق آنها با یافته‌های علمی جدید بپردازیم. بدین منظور ابتدا باید به بررسی الفاظ مهم و کلیدی آیه که می‌توانند نقش تعیین کننده ای در فهم پدیده‌های علمی مطرح در آیه داشته باشند، بپردازیم. از جمله مهمترین الفاظی که تبیین مفهوم دقیق آن برای فهم این آیه ضروری به نظر می‌رسد، واژه «سماء» و «رجع» است.

معنای «سماء» در لغت

واژه «سماء» از ریشه «س-م-و» به معنای بلندی، ارتفاع و رفعت است (فراهیدی، ج7، ص318؛ ابن فارس، ص490؛ ابن منظور، ج14، ص397؛ زبیدی،38، ص301). «سماء» به صورت مونث و مذکر هر دو به کار می‌رود و همچنین برای مفرد و جمع نیز می‌تواند یکسان استعمال شود. علت این امر را چنین گفته اند که چون «سماء» از اسماء جنس است، استعمال آن با مفرد و جمع و نیز مونث و مذکر جایز است (راغب اصفهانی،ص427؛ نک. زبیدی، ج38، ص302). فراهیدی (ج7، ص318) «سماء» را به معنای سقف هر چیز و هر خانه‌ای می‌داند. جوهری (ج7، ص231) می‌گوید: «سماء» که به صورت مذکر و مؤنث به کار رفته و جمع آن «سماوات» و «اسمیة» است، هر آن چیزیست که بر فراز تو قرار گرفته و بر تو سایه می‌افکند و از این باب است که به سقف خانه «سماء» گفته می‌شود. راغب اصفهانی (ص427) «سماء»ِ هر چیز را بالای آن می‌داند و می‌گوید که هر «سماء» نسبت به آنچه پایین آن است، «سماء» و نسبت به آنچه که بالای آن قرار می‌گیرد، «ارض» محسوب می‌شود. اما «سماء» معروف همان «سماء»ی است که بر زمین سایه افکنده است (زبیدی، ج38، ص301). به گفته ابن فارس(ص490) عرب به هر چیز بلند مشرف و مسلط، «سماء» می‌گوید، حتی پشت اسب و گیاهان را نیز «سماء» خوانده است. تسمیه گیاه به «سماء» یا به این دلیل است که گیاه از باران که خود «سماء» است، ایجاد می‌شود و یا به این دلیل است که گیاه از زمین ارتفاع می‌گیرد (راغب، ص427). علاوه بر این، به ابر (ابن فارس، ص490) و باران (جوهری، ج7، ص231؛ ابن فارس، ص490) نیز «سماء» گفته می‌شود. مصطفوی (ج5، ص218) می‌گوید: اصل واحد در این ریشه، آن چیزی است که مرتفع و بلند است و بالای شئ دیگری و محیط بر آن قرار می‌گیرد. این لغت برگرفته از آرامی، سریانی و عبری است که در عربی به صورت «سماء» به کار رفته است. در نمودار معنای کلی و مصادیق متعددی که در لغت برای واژه «سماء» بیان شده، آمده است.

بدین ترتیب، باید گفت که واژه «سماء» از گستره معنایی وسیعی برخوردار است و می‌تواند مصادیق متعددی را در بر گیرد. بنابراین، با توجه به این‌که جو زمین، کرات آسمانی و فضای بین آنها، بر فراز زمین و مشرف و مسلط بر آن قرار گرفته‌اند، می‌توانند از جمله مصادیق «سماء» به شمار روند. در کل چنین به نظر می‌رسد که معنای «سماء» همان رفعت و بلندی است، ولی با توجه به قرائن ممکن است، مجازاً در معانی مختلف به کار رود. در نمودار زیر خلاصه‌ای از آراء لغویون در رابطه با واژه «سماء» مطرح شده است.

معانی سماء در لغت	لغت شناسان
سقف هر چیزی و هر خانه‌ای	فراهیدی، ج7، ص318؛ ابن منظور، ج14، ص397؛ زبیدی، ج38، ص301
هر چه بالاتر قرار گرفته و سایه می‌افکند	جوهری، ج7، ص231؛ ابن منظور، ج14، ص397؛ زبیدی، ج38، ص301
بالای هر چیز	راغب اصفهانی، ص427؛ ابن منظور، ج14، ص397
هر چیز بلند مشرف و مسلط	ابن فارس،ص490
سقف خانه	ابن فارس،ص490؛ جوهری،7، ص231؛ ابن منظور، 14، ص397
پشت اسب	ابن فارس، ص490؛ جوهری، ج7، ص231؛ ابن منظور، ج14، ص397؛ زبیدی، ج38، ص301
گیاه	ابن فارس، ص490؛ راغب اصفهانی، ص427؛ ابن منظور، ج14، ص397
ابر	ابن فارس، ص490؛ ابن منظور، ج14، ص397؛ زبیدی، ج38، ص303
باران	جوهری، ج7، ص231؛ ابن فارس، ص490؛ راغب، ص427؛ ابن منظور، ج14، ص397؛ زبیدی، ج38، ص303
همان سمائی است که بر زمین سایه افکنده	زبیدی، ج38، ص301
«س-م-و» به معنای بلندی، ارتفاع و رفعت	فراهیدی، ج7، ص318؛ ابن فارس، ص490؛ ابن منظور، ج14، ص397؛ زبیدی، ج38، ص301
آنچه مرتفع، بلند و محیط بر شئ دیگر است.	مصطفوی، ج5، ص218

مصادیق «سماء» در آیات

همان‌طور که در بررسی لغوی واژه «سماء» اشاره شد، این واژه دارای گستره معنایی وسیع و مصادیق متعددی است. از این رو، برای تعیین مصداق دقیق آن در هر آیه باید به قراین موجود و سیاق آیات توجه نمود. «سماء» و جمع آن «سماوات» جمعا 310 بار در قرآن به صورت معرفه و نکره به کار رفته است که می‌توان موارد کاربرد آن در آیات را به چهار دسته زیر تقسیم کرد:

1. «السماء» گاه به معنای جو، ابر و باران به کار رفته است. در این باره می‌توان به آیاتی اشاره کرد که درباره نزول باران از آسمان سخن می‌گوید.

ٱلَّذِى جَعَلَ لَكُمُ ٱلْأَرْضَ فِرَٰشًا وَٱلسَّمَآءَ بِنَآءً وَأَنزَلَ مِنَ ٱلسَّمَآءِ مَآءً فَأَخْرَجَ بِهِۦ مِنَ ٱلثَّمَرَٰتِ رِزْقًا لَّكُمْ فَلَا تَجْعَلُوا۟ لِلَّهِ أَندَادًا وَأَنتُمْ تَعْلَمُونَ

آن کس که زمین را بستر شما، و آسمان [= جو زمین‌] را همچون سقفی بالای سر شما قرار داد؛ و از آسمان آبی فرو فرستاد؛ و به وسیله آن، میوه‌ها را پرورش داد؛ تا روزی شما باشد. بنابر این، برای خدا همتایانی قرار ندهید، در حالی که می‌دانید (هیچ یک از آنها، نه شما را آفریده‌اند، و نه شما را روزی می‌دهند).

آیه 22 سوره بقره

إِنَّ فِى خَلْقِ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضِ وَٱخْتِلَٰفِ ٱلَّيْلِ وَٱلنَّهَارِ وَٱلْفُلْكِ ٱلَّتِى تَجْرِى فِى ٱلْبَحْرِ بِمَا يَنفَعُ ٱلنَّاسَ وَمَآ أَنزَلَ ٱللَّهُ مِنَ ٱلسَّمَآءِ مِن مَّآءٍ فَأَحْيَا بِهِ ٱلْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَبَثَّ فِيهَا مِن كُلِّ دَآبَّةٍ وَتَصْرِيفِ ٱلرِّيَٰحِ وَٱلسَّحَابِ ٱلْمُسَخَّرِ بَيْنَ ٱلسَّمَآءِ وَٱلْأَرْضِ لَءَايَٰتٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ

در آفرینش آسمانها و زمین، و آمد و شد شب و روز، و کشتیهایی که در دریا به سود مردم در حرکتند، و آبی که خداوند از آسمان نازل کرده، و با آن، زمین را پس از مرگ، زنده نموده، و انواع جنبندگان را در آن گسترده، و (همچنین) در تغییر مسیر بادها و ابرهایی که میان زمین و آسمان مسخرند، نشانه‌هایی است (از ذات پاک خدا و یگانگی او) برای مردمی که عقل دارند و می‌اندیشند!

آیه 164 سوره بقره

برخی برآنند که چون باران از ابر فرو می‌ریزد و عرب نیز به ابر «سماء» می‌گوید، در اینگونه آیات، مراد «ابر» است(طبرسی، ج1، ص451). در حالیکه هیچ مانعی ندارد که منظور از این «سماء» را کمی گسترده تر در نظر گرفته و آسمانی که ابر در آن قرار دارد، یعنی جو زمین را، مصداق آن بدانیم، چنانکه برخی بر این باورند (مکارم، ج1، ص121؛ جعفری، ج1، ص183). اما در برخی از آیات نیز می‌توان با استفاده از قرینه‌هایی مشخص کرد که مراد الهی «جو زمین» است:

ٱللَّهُ ٱلَّذِى يُرْسِلُ ٱلرِّيَٰحَ فَتُثِيرُ سَحَابًا فَيَبْسُطُهُۥ فِى ٱلسَّمَآءِ كَيْفَ يَشَآءُ وَيَجْعَلُهُۥ كِسَفًا فَتَرَى ٱلْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلَٰلِهِۦ فَإِذَآ أَصَابَ بِهِۦ مَن يَشَآءُ مِنْ عِبَادِهِۦٓ إِذَا هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ

خداوند همان کسی است که بادها را می‌فرستد تا ابرهایی را به حرکت در آورند، سپس آنها را در پهنه آسمان آن گونه که بخواهد می‌گستراند و متراکم می‌سازد؛ در این هنگام دانه‌های باران را می‌بینی که از لا به لای آن خارج می‌شود، هنگامی که این (باران حیاتبخش) را به هر کس از بندگانش که بخواهد می‌رساند، ناگهان خوشحال می‌شوند...

آیه 48 سوره روم

همان‌طور که می‌بینیم در این آیه سخن از آسمانی است که ابرها در آن قرار دارند، بنابراین مصداقی به جز جو زمین را نمی‌توان برای آن در نظر گرفت.

در آیاتی نظیر آیه زیر نیز مفسران غالباً مراد از «سماء» را باران دانسته‌اند (طبرسی، ج4، ص428)، گرچه برخی نیز در معنای آن ابر و آسمان را ذکر کرده‌اند.

يُرْسِلِ ٱلسَّمَآءَ عَلَيْكُم مِّدْرَارًا

تا بارانهای پربرکت آسمان را پی در پی بر شما فرستد،

آیه 11 سوره نوح

1. «السماء» گاه به معنای اجرام آسمانی (صادقی تهرانی، ج20، ص167؛ مغنیه، ج5، ص346؛ مدرسی، ج8، ص113) یا فضای حاوی آنها (رضایی اصفهانی، ص135) به کار رفته است.

البته شاهد قرآنی صریحی مبنی بر اینکه می‌توان اجرام آسمانی را نیز مصداقی از «سماء» دانست، وجود ندارد و معمولاً به فضای حاوی این کرات، «سماء» اطلاق شده است. تنها در آیات معدودی مانند آیه 65 سوره حج (صادقی تهرانی، ج20، ص167؛ مغنیه، ج5، ص346؛ مدرسی، ج8، ص113؛ طیب، ج9، ص335) و 11 سوره فصلت (مکارم، ج1، ص166) برای واژه «سماء»، معنای کرات آسمانی مطرح شده است که در این آیات نیز اشاره مستقیمی به کرات آسمانی نشده و برخی از مفسران با توجه به مضمون کلی آیه این معنا را از لفظ «سماء» استنباط کرده اند:

أَلَمْ تَرَ أَنَّ ٱللَّهَ سَخَّرَ لَكُم مَّا فِى ٱلْأَرْضِ وَٱلْفُلْكَ تَجْرِى فِى ٱلْبَحْرِ بِأَمْرِهِۦ وَيُمْسِكُ ٱلسَّمَآءَ أَن تَقَعَ عَلَى ٱلْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِۦٓ إِنَّ ٱللَّهَ بِٱلنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَّحِيمٌ

آیا ندیدی که خداوند آنچه را در زمین است مسخّر شما کرد؛ و (نیز) کشتیهایی را که به فرمان او بر صفحه اقیانوسها حرکت می‌کنند؛ و آسمان [= کرات و سنگهای آسمانی‌] را نگه می‌دارد، تا جز بفرمان او، بر زمین فرو نیفتند؟ خداوند نسبت به مردم رحیم و مهربان است!

آیه 65 سوره حج

نتیجه‌گیری

خداوند متعال در آیه 11 سوره طارق، آسمان را دارای خاصیت بازگشتی معرفی می‌نماید. هرچند به دقت نمی‌توان گفت که منظور خداوند از «ذات الرجع» بودن آسمان چیست، اما می‌توان نشان داد که در آسمان پدیده‌های بازگشتی متعددی اتفاق می‌افتد که ممکن است هر یک از آنها و یا همگی آنها مورد نظر الهی باشند. به عبارت دیگر باید گفت که از دیدگاه علمی رابطه معناداری میان آسمان و خاصیت‌های بازگشتی وجود دارد و چه منظور از آسمان جو زمین باشد و چه کل فضا، می‌توان خاصیت‌های بازگشتی متعددی را برای آسمان برشمرد. از جمله مهمترین این خاصیت‌ها می‌توان به چرخه آب و هوا، چرخه آب، چرخه تشکیل باد، بازگشت امواج رادیویی توسط لایه یونسفر جو، بازتاب تابش خورشید از جو و بازتاب تابش زمین از جو و همچنین چرخه تحول ستارگان و حرکت چرخشی همه اجرام آسمانی اشاره کرد.