فواصل میان دریاها

مَرَجَ ٱلْبَحْرَيْنِ يَلْتَقِيَانِ

دو دریای مختلف (شور و شیرین، گرم و سرد) را در کنار هم قرار داد، در حالی که با هم تماس دارند؛

آیه 19 سوره الرحمن

بَيْنَهُمَا بَرْزَخٌ لَّا يَبْغِيَانِ

در میان آن دو برزخی است که یکی بر دیگری غلبه نمی‌کند (و به هم نمی‌آمیزند)!

آیه 20 سوره الرحمن

يَخْرُجُ مِنْهُمَا ٱللُّؤْلُؤُ وَٱلْمَرْجَانُ

از آن دو، لؤلؤ و مرجان خارج می‌شود.

آیه 22 سوره الرحمن

در این آیات سخن از دو دریاست که در کنار هم قرار دارند و میان این دو دریا یک مانع و حایلی نامریی قرار گرفته است که نمی‌گذارد این دو دریا به هم تعدی و تجاوز نمایند. اکثر مفسران برآنند که به قرینه آیه 53 سوره فرقان"وَ هُوَ الَّذِي مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ هذا عَذْبٌ فُراتٌ وَ هذا مِلْحٌ أُجاجٌ وَ جَعَلَ بَيْنَهُما بَرْزَخاًو حجراً محجوراً" (او كسى است كه دو دريا را در كنار هم قرار داد يكى گوارا و شيرين است و ديگرى شور و تلخ، و در ميان آنها برزخى قرار داد تا با هم مخلوط نشوند)، منظور از این "دو دریا" دو دریای شور و شیرین است.

در سوره الرحمن سخن از دو دریاست که در مورد مزه آب این دو دریا سه احتمال می‌توان داد: 

1- دو دریا با آب شور

2- هر دو دارای آب شیرین

3- یکی شور و دیگری شیرین.

اما مراد از این دو دریا که در کنار هم قرار دارند اما در هم آمیخته نمی شوند و منظور از برزخ میان آن دو چیست؟ مفسران در این باره نظرات متفاوتی دارند که نشان می‌دهد اطلاعات در مورد دریاها بسیار ضعیف بوده است. در این میان، کسانی که در موضوع اعجاز علمی قرآن تحقیق می‌کنند، ادعا کرده اند که با تحقیقات وسیعی که در حوزه علم دریاشناسی انجام شده، دانشمندان در قرن حاضر دریافته اند که منظور از "برزخ میان دو دریا" -که قرآن نیز به آن اشاره کرده - چه بوده است.

دانشمندان علوم دریایی دریافته اند که عواملی همچون، دما، شوری و فشار در میان دو دریا سبب می‌گردد که حد فاصل و مانعی نامرئی میان دو دریا به وجود آید که مانع از مخلوط شدن دو دریا با یکدیگر می‌شود. به عبارت دیگر آنچه سبب می‌شود آب دو دریا با هم مخلوط نشود "اختلاف چگالی است" که در میان دو دریا وجود دارد و نکته مهم دیگری که به دست آمده، این است که اختلاف چگالی میان دو آب شور و شیرین بیشتر از اختلاف چگالی میان دو آب شور و شورتر است (Castro & Huber, 2005).

بررسی لغوی و تفسیری

کلمات اصلی

• مرج: در هم آمیخت، مخلوط كرد (راغب اصفهانی، ص764)
• البحرین: دو دریا؛ "بحر" هر مکان وسیعی است که آب فراوان در آن قرار گیرد (همو، ص108).
• یلتقیان: برخورد می‌کنند، ملاقات می‌کنند. فعل مضارع از ریشه "ل- ق- ی" به معنی برخورد کردن و ملاقات کردن است (همو، ص745).
• برزخ: مانع، حائل، فاصل بین دو چیز، واسطه میان دو چیز (همو، ص 118)
• لایبغیان: تجاوز نمی‌کنند، فعل مضارع منفی از ریشه ب- غ - ی، به معنی خواستن و طلب نمودن بیش از اندازه (همو، ص136)

اهداف و روش تحقیق

به نظرمی‌رسد که ״البحرین״ در سوره الرحمن اشاره کلی به دو دریا است که می‌تواند اشاره به دو دریای شور و یا دو دریای شور و شیرین باشد و احتمال اینکه "البحرین" اشاره به دو دریای شیرین باشد، منتفی است. زیرا در آیه 21 الرحمن آمده است: يَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَالْمَرْجَانُ که با توجه به اطلاعات زیست محیطی درباره شرایط زندگی لؤلؤ و مرجان این نکته به دست می‌آید که لؤلؤ اغلب در آب شور و به ندرت در آب شیرین یافت می‌شود ولی مرجانها فقط در آب شور می‌توانند زندگی کنند و تاکنون اثری از مرجان در آب شیرین یافت نشده است (2) که اگر اثری به دست آید، "البحرین" هر سه احتمال را در بر می گیرد.

اما آنچه که مهم است، بیان مانع و فاصلی است که قرآن به عنوان "برزخ" از آن نام برده و در قرن حاضر دانشمندان دریافته اند که مانع و حایل و فاصلی در میان دو دریا ایجاد می‌گردد که عامل آن اختلاف چگالی است که در میان آبهای دو دریا وجود دارد و این اختلاف چگالی ناشی از تفاوت دما و فشار و میزان املاح و به اصطلاح شوری است که دو دریا با یکدیگر دارند.

این مطلب نشان از اعجاز علمی قرآن دارد و ثابت می‌کند که قرآن کریم وحی الهی است و از جانب خداوند یکتا برقلب پیامبر(ص) نازل شده است. مردمی که در عصر پیامبر اکرم (ص) زندگی می‌کردند، از این پدیده علمی اطلاعی نداشتند. زیرا که علم آن روز، بسیار محدود بوده و امکانات و تجهیزات مدرن امروزی در آن زمان نبوده و امروزه با پیشرفت علوم و فنون پرده از این راز شگفت در طبیعت برداشته شده است.

آیات مرتبط

وَمَا يَسْتَوِى ٱلْبَحْرَانِ هَٰذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ سَآئِغٌ شَرَابُهُۥ وَهَٰذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ وَمِن كُلٍّ تَأْكُلُونَ لَحْمًا طَرِيًّا وَتَسْتَخْرِجُونَ حِلْيَةً تَلْبَسُونَهَا وَتَرَى ٱلْفُلْكَ فِيهِ مَوَاخِرَ لِتَبْتَغُوا۟ مِن فَضْلِهِۦ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ

دو دریا یکسان نیستند: این یکی دریایی است که آبش گوارا و شیرین و نوشیدنش خوشگوار است، و آن یکی شور و تلخ و گلوگیر؛ (امّا) از هر دو گوشتی تازه می خورید و وسایل زینتی استخراج کرده می‌پوشید؛ و کشتیها را در آن می‌بینی که آنها را می‌شکافند (و به سوی مقصد پیش می‌روند) تا از فضل خداوند بهره‌گیرید، و شاید شکر (نعمتهای او را) بجا آورید!

آیه 12 سوره فاطر

وَهُوَ ٱلَّذِى مَرَجَ ٱلْبَحْرَيْنِ هَٰذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ وَهَٰذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ وَجَعَلَ بَيْنَهُمَا بَرْزَخًا وَحِجْرًا مَّحْجُورًا

او کسی است که دو دریا را در کنار هم قرار داد؛ یکی گوارا و شیرین، و دیگر شور و تلخ؛ و در میان آنها برزخی قرار داد تا با هم مخلوط نشوند (گویی هر یک به دیگری می‌گوید:) دور باش و نزدیک نیا!

آیه 53 سوره فرقان

أَمَّن جَعَلَ ٱلْأَرْضَ قَرَارًا وَجَعَلَ خِلَٰلَهَآ أَنْهَٰرًا وَجَعَلَ لَهَا رَوَٰسِىَ وَجَعَلَ بَيْنَ ٱلْبَحْرَيْنِ حَاجِزًا أَءِلَٰهٌ مَّعَ ٱللَّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ

یا کسی که زمین را مستقرّ و آرام قرار داد، و میان آن نهرهایی روان ساخت، و برای آن کوه‌های ثابت و پابرجا ایجاد کرد، و میان دو دریا مانعی قرار داد (تا با هم مخلوط نشوند؛ با این حال) آیا معبودی با خداست؟! نه، بلکه بیشتر آنان نمی‌دانند (و جاهلند)!

آیه 61 سوره نمل

روایات مرتبط

در تفسير آيه "مرج البحرين يلتقيان بينهما بزرخ لايبغيان فباى آلاء ربكما تكذبان يخرج منهما اللؤلؤ والمرجان" (الرحمن/19-21)، چندين روايت با این مضمون نقل شده كه "دو دريا" على(ع) و فاطمه(س) و "برزخ" رسول خدا (ص) و "لؤلؤ ومرجان" حسن و حسين(ع) هستند. بايد دانست كه اين تفسير از نوع تفسير باطنى و تأویل آيات و از باب جرى و تمثّل است و منظور اين نيست كه واقعاً مراد آيات شريفه اينست. مانند اين روايت:

عن يحيى بن سعيد العطّار قال: سمعت اباعبداللّه‏(ع) يقول فى قول اللّه‏ مرج البحرين يلتقيان بينهما بزخ لايبغيان، قال: على و فاطمه بحران عميقان لايبغى احدهما على صاحبه، يخرج منهما اللؤلؤ والمرجان، قال: الحسن و الحسين(ع).

راوى مى‏گويد: از امام صادق(ع) شنيدم كه راجع به سخن خداوند، «مرج البحرين يلتقيان...» فرمود: على (ع) و فاطمه (س) دو درياى عميق هستند كه يكى بر ديگرى چيره نمى‏شود و درباره: «يخرج منهما اللؤلؤ والمرجان» فرمود: حسن(ع) و حسين(ع) (اين روايات، هم در منابع شيعه و هم در منابع اهل سنت نقل شده است، از جمله در قمی، 2/344 و سيوطى،6/142).

اين يك نوع تمثّل و تشبيه است كه در كلام امام آمده است. به هر حال، این دسته از روایات ارتباطی با برزخی که مورد بحث است، ندارد.

سوالات تحقیق

1. منظور از "بحر" در کلام عرب چیست؟
2. "ال" در "البحرین" کدام نوع است؟
3. آیا "البحرین" اشاره به نوع خاصی از دریا است و یا همه دریا‌ها را شامل می‌شود؟
4. مراد از "یلتقیان" در آیه چیست؟ آیا به باب مزید رفتن ریشه این فعل، تغییری در معنایش ایجاد نموده است؟
5. نکره بودن "برزخ" در این آیه و آیات مرتبط نشانه چیست؟
6. منظور از "لا یبغیان" چیست؟
7. برزخی که در آیه مطرح شده، آیا در مورد همه ی آبها، اعم از شور و شیرین صدق می کند؟
8. آیا تفاوتی میان برزخ دریاها از نظر قرآن وجود دارد؟
9. مفسران چه نظراتی در باره برزخ میان دو دریا مطرح کرده اند؟
10. آیا خارج شدن لؤلؤ و مرجان از این دو دریا می‌تواند به تعیین نوع آب کمک نماید؟
11. واژه "منهما" در آیه 22 الرحمن به چه نکاتی اشاره دارد؟
12. آیا معاصران پیامبر در عربستان شناختی از مرجان و انواع آن و شرایط زندگی آنها داشته اند؟
13. دانشمندان علوم دریایی از چه زمانی متوجه حایل و برزخ میان دریاها شده‌اند؟
14. آیا برزخ میان دو دریا با چشم قابل رؤیت است؟ به عبارت دیگر آیا به راحتی می‌توان آن را مشاهده نمود؟
15. دانشمندان به کمک چه ابزار و وسایلی به اختلاف چگالی میان آب دریاها پی بردند؟
16. چه عواملی سبب پیدایش برزخ میان دریا‌ها می‌شود؟
17. آیا اختلاف چگالی تأثیری بر رنگ آب دریا‌ها دارد؟
18. اختلاف چگالی میان دو دریای شور بیشتر است و یا دو دریای شور و شیرین؟
19. منظور از بحر شیرین چیست؟ آیا در طبیعت بحر با آب شیرین وجود دارد؟
20. آیا میان دو بحر شیرین هم اختلاف چگالی وجود دارد؟
21. آيا عامل جريان‌هاي مهمي مانند گلف استريم و كوروشيو مي توانند دليل به وجود آورنده اين برزخ باشد؟
22. مرجان چیست؟ و چند نوع مرجان در دریا‌ها وجود دارد؟
23. شرایط زندگی و زیست محیطی لؤلؤ و مرجان چگونه است؟ و در چه نوع آبهایی قادر به رشد هستند؟
24. آیا لؤلؤ و مرجان در حد فاصل میان دو دریا (برزخ) قادر به رشد و تکثیر هستند؟
25. آیا مرجان همانند لؤلؤ، قیمتی و گرانبها و ارزشمند است؟
26. مرجان¬هاي گرانبها در چه مناطق زيست محيطي وجود دارند و قادر به تكثيرند؟
27. چه نوع مرجاني مي تواند مورد نظر قرآن باشد؟
28. آيا لايه بندي دريا‌ها و اقيانوس‌ها از سطح به عمق مي تواند گواهي بر اعجاز اين آيه باشد؟
29. آيا لايه‌هاي حدواسطي همچون ترموكلاين،‌هالوكلاين و يا پيكنوكلاين (Castro & Huber, 2005 و Grant Gross. 1995) مي توانند لايه حدواسط (برزخ) باشند؟
30. لؤلؤ آب شيرين در چه مناطق جغرافيايي از زمين يافت مي شوند؟

منابع

1. قرآن کریم، فولادوند

2.راغب اصفهانی،حسین، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داودی، دار القلم، دمشق

3.سيوطى، عبدالرحمان، الدر المنثور فى تفسير المأثور، كتابخانه آية الله مرعشى نجفى، قم، 1404ق

4.قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، دارالکتاب، قم، 1367ش

5. Gross,Grant, Principles of Oceanography, Prentice Hall, 1995, P 70-71 Hurber,M.E.,Castro,P., Marine Biology, McGraw-Hill Science Engineering, 2005, p 41-42,.

6. www.kaheel7.com

7. http://www.tamu.edu/