جنین شناسی پزشکی و انطباق آن با آيات قرآن

وَلَقَدْ خَلَقْنَا ٱلْإِنسَٰنَ مِن سُلَٰلَةٍ مِّن طِينٍ

و ما انسان را از عصاره‌ای از گِل آفریدیم؛

آیه 12 سوره مومنون

ثُمَّ جَعَلْنَٰهُ نُطْفَةً فِى قَرَارٍ مَّكِينٍ

سپس او را نطفه‌ای در قرارگاه مطمئن [= رحم‌] قرار دادیم؛

آیه 13 سوره مومنون

ثُمَّ خَلَقْنَا ٱلنُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا ٱلْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا ٱلْمُضْغَةَ عِظَٰمًا فَكَسَوْنَا ٱلْعِظَٰمَ لَحْمًا ثُمَّ أَنشَأْنَٰهُ خَلْقًا ءَاخَرَ فَتَبَارَكَ ٱللَّهُ أَحْسَنُ ٱلْخَٰلِقِينَ

سپس نطفه را بصورت علقه [= خون بسته‌]، و علقه را بصورت مضغه [= چیزی شبیه گوشت جویده شده‌]، و مضغه را بصورت استخوانهایی درآوردیم؛ و بر استخوانها گوشت پوشاندیم؛ سپس آن را آفرینش تازه‌ای دادیم؛ پس بزرگ است خدایی که بهترین آفرینندگان است!

آیه 14 سوره مومنون

بیان ایده

در تاريخ دقیقاً مشخص نشده که انسان از چه زمانی به رشد جنین در رحم پی برد. اما احتمالاً آنها می‌دانسته‌اند که نمو جنين در محفظه‌ای داخل شکم صورت می‌گيرد. گرچه، از این که جريان نمو جنين انسان به صورت مرحله‌ای است، آگاهی نداشته‌اند تا آنکه در قرن هفدهم، ميکروسکوپ کشف شد و مراحل رشد جنينی جوجه مورد تشريح ميکروسکوپی درآمد و سپس مرحله‌ای بودن نمو جنين انسان برای اولين بار در قرن بيستم بيان شد (1). بنابراین، تاریخ شروع علم جنین شناسی (مطالعه خلقت انسان از ابتدای تشکیل تخم لقاح یافته تا انتهای تشکیل جنین) به قرن هفدهم بر می‌گردد، یعنی زمانی که میکرسکوپ اختراع شد. سپس مراحل مختلف تکامل جنین و تفاصیل دقیق تشریحی آن در قرن بیستم آشکار گردید.

بشر تا اواسط سده هفدهم از این علم اطلاعات ناقص و غلطی داشت و این تصورات نادرست از مراحل تکامل جنین همچنان ادامه داشت تا اینکه در قرن هجدهم، دو دانشمند به نام‌های ولف و اسپالانزانی ثابت کردند که جنین از نطفه زن و مرد به طور یکسان تشکیل می‌شود؛ همان حقیقت علمی ‌که امروزه شناخته شده است . در حالی‌که مسلمانان از زمان نزول قرآن کریم، آن را در کتاب خدا می‌خوانده‌اند (2). به هر حال، در سال‌های اخير پرده از اين آيات برداشته شد و معنای علمی آن ها مشخص گردید.

قرآن کریم در آیات متعدد به مراحل مختلف تکامل جنین اشاره داشته: به عنوان مثال در آیه ۵ از سوره حج، تکامل جنین تا مرحله "مضغة" را بیان می‌کند و در آیه ۱۴ از سوره مؤمنون مراحل تکامل جنین را شرح بیشتری می‌دهد و می‌فرماید:

"آن‌گاه مضغه را استخوان‌هايى ساختيم، بعد استخوان‌ها را با گوشتى پوشانيديم". اين آیه نشان می‌دهد كه در واقع پس از "مضغة "، مرحله تمايز سلول‌ها براي تشكيل بافت گاسترولاسيون (مرحله جنینی پس از بلاستولاسیون) صورت مي‌گيرد که به همراه نکات دیگرعلم جنين‌شناسي که در سایر آیات قرآن وجود دارد، به کمک علم امروز قابل فهم و بررسی است و در مجموع نشان از اعجاز علمی قرآن دارد.

بررسی لغوی و تفسیری

کلمات اصلی

• خَلَقْنَا: آفریدیم (راغب اصفهانی، ص296)
• سلالة: به معنى فشرده و خلاصه‏اى است كه از زمين گرفته مى‏شود. گفته شده واژه (سُلَاله) در آيه 12 سوره مؤمنون كنايه از نطفه است كه تصور خلاصه و عصاره بودن آن از چيزهايى است كه نطفه از آنها حاصل مى‏شود. (همو، ص418)
• طِينٍ: به معنی گِل كه همان آب و خاك مخلوط است (همو، ص 533).
• جَعَلْنَا: نهادیم، قرار دادیم (راغب اصفهانی، ص 196-197).
• نُّطْفَة: آب صاف، از آن به آب مرد نیز تعبیر می‌شود (همو، ص 811).
• مَكِينٍ: از ریشه م-ک-ن، جایگاه والا، دارای منزلتی خاص (طریحی: 6/317)
• عَلَقَه: قطعه خون جامد (لخته شده) که پس از40روز تبدیل به مضغه می‌گردد (طریحی، 5/217).
• مُضْغَة: قطعه گوشت جویده شده که پخته نباشد (راغب اصفهانی، ص770).
• كَسَوْنَا: پوشاندیم (همو، ص 711)
• لَحْم: گوشت (همو، ص 738)
• عِظَام: (جمع عظم) استخوان ها (همو، ص573)
• أَنشَأْنَاُ: ایجاد نمودیم (همو، ص 711)

اهداف و روش تحقیق

باتوجه به توضیحاتی که در بیان اعجاز مطرح گردید، نظر به آن که مطالب مربوط به علم "جنین شناسی پزشکی" در آیات سورة مومنون و سایرآیات مرتبط مطرح گردیده است، می‌توان گفت که ساختار مبنایی این علم در قرآن کریم ذکر شده و چون این آیات قبل از این که هنوز شناخت دقیقی از مراحل پیچیده و کاملاً دقیق زندگی رحمی به وجود آید، نازل گردیده، از اشارات علمی این کتاب الهی در مورد علم جنین شناسی به حساب می‌آید. چرا که بیان کننده مراحل تدریجی و پشت سر هم و مستمر تکامل در رحم مادر است و چون در عصر نزول قرآن، بشر آگاهی دقیق و صحیحی از علم جنین شناسی نداشته، این آیات نمونه‌ای از اعجاز قرآن کریم در معرفی نحوه ایجاد جنین آدمی به شمار می‌آید.

آیات مرتبط

إِنَّا خَلَقْنَا ٱلْإِنسَٰنَ مِن نُّطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَّبْتَلِيهِ فَجَعَلْنَٰهُ سَمِيعًۢا بَصِيرًا

ما انسان را از نطفه مختلطی آفریدیم، و او را می‌آزماییم؛ (بدین جهت) او را شنوا و بینا قرار دادیم!

آیه 2 سوره انسان

يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ إِن كُنتُمْ فِى رَيْبٍ مِّنَ ٱلْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْنَٰكُم مِّن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِن مُّضْغَةٍ مُّخَلَّقَةٍ وَغَيْرِ مُخَلَّقَةٍ لِّنُبَيِّنَ لَكُمْ وَنُقِرُّ فِى ٱلْأَرْحَامِ مَا نَشَآءُ إِلَىٰٓ أَجَلٍ مُّسَمًّى ثُمَّ نُخْرِجُكُمْ طِفْلًا ثُمَّ لِتَبْلُغُوٓا۟ أَشُدَّكُمْ وَمِنكُم مَّن يُتَوَفَّىٰ وَمِنكُم مَّن يُرَدُّ إِلَىٰٓ أَرْذَلِ ٱلْعُمُرِ لِكَيْلَا يَعْلَمَ مِنۢ بَعْدِ عِلْمٍ شَيْـًٔا وَتَرَى ٱلْأَرْضَ هَامِدَةً فَإِذَآ أَنزَلْنَا عَلَيْهَا ٱلْمَآءَ ٱهْتَزَّتْ وَرَبَتْ وَأَنۢبَتَتْ مِن كُلِّ زَوْجٍۭ بَهِيجٍ

ای مردم! اگر در رستاخیز شک دارید، (به این نکته توجّه کنید که:) ما شما را از خاک آفریدیم، سپس از نطفه، و بعد از خون بسته شده، سپس از «مضغه» [= چیزی شبیه گوشت جویده شده‌]، که بعضی دارای شکل و خلقت است و بعضی بدون شکل؛ تا برای شما روشن سازیم (که بر هر چیز قادریم)! و جنین‌هایی را که بخواهیم تا مدّت معیّنی در رحم (مادران) قرارمی‌دهیم؛ (و آنچه را بخواهیم ساقظ می‌کنیم؛) بعد شما را بصورت طفل بیرون می‌آوریم؛ سپس هدف این است که به حدّ رشد و بلوغ خویش برسید. در این میان بعضی از شما می‌میرند؛ و بعضی آن قدر عمر می‌کنند که به بدترین مرحله زندگی (و پیری) می‌رسند؛ آنچنان که بعد از علم و آگاهی، چیزی نمی‌دانند! (از سوی دیگر،) زمین را (در فصل زمستان) خشک و مرده می‌بینی، اما هنگامی که آب باران بر آن فرو می‌فرستیم، به حرکت درمی‌آید و می‌روید؛ و از هر نوع گیاهان زیبا می‌رویاند!

آیه 5 سوره حج

أَيَحْسَبُ ٱلْإِنسَٰنُ أَن يُتْرَكَ سُدًى

آیا انسان گمان می‌کند بی‌هدف رها می‌شود؟!

آیه 36 سوره قیامه

أَلَمْ يَكُ نُطْفَةً مِّن مَّنِىٍّ يُمْنَىٰ

آیا او نطفه‌ای از منی که در رحم ریخته می‌شود نبود؟!

آیه 37 سوره قیامه

ثُمَّ كَانَ عَلَقَةً فَخَلَقَ فَسَوَّىٰ

سپس بصورت خون بسته در آمد، و خداوند او را آفرید و موزون ساخت،

آیه 38 سوره قیامه

فَجَعَلَ مِنْهُ ٱلزَّوْجَيْنِ ٱلذَّكَرَ وَٱلْأُنثَىٰٓ

و از او دو زوج مرد و زن آفرید!

آیه 39 سوره قیامه

سوالات تحقیق

1. منظور از "خلق" چیست؟ آیا میان "خلق" با "جعل" تفاوتی وجود دارد؟
2. آیا همه نوع بشر از "سلالة طین" خلق شده اند؟
3. آیا آیه اول اشاره به نقش مرد و آیه دوم اشاره به نقش زن دارد؟
4. چرا قرآن از خلقت عضلات و پوشش استخوان‌ها به "کسونا" تعبیرنموده است؟ چه نکاتی در این تعبیر نهفته است؟
5. آیا در مرحله "خَلْقًا آخَرَ" به انسان ویژگی دیگری غیر از آنچه که در مراحل قبل به او داده شده، می‌دهند؟
6. منظور قرآن از بیان واژه "أَنشَأْنَا" به جای"خَلَقْنَا" چیست؟
7. تعبیر "أَنشَأْنَاهُ خَلْقًا آخَرَ" بیان چه مرحله‌ای است؟ آیا منظور ادامه تکامل جسمانی جنین است؟
8. آیا رابطه‌ای میان نطفه و خاک وجود دارد؟
9. معنای سلالة چیست؟ آیا سلالة همان نطفه است؟
10. آيا منظور از "عصاره اي از گِل" همان عناصر و يا يونهايی است كه در خاك وجود دارند و در بدن انسان هم يافت شده اند؟
11. آیا منظور از "مَكِين" قرار گرفتن نطفه در لايه آندومتر رحم است؟
12. لانه گزيني نطفه در رحم انسان چه فرقي با اكثر پستانداراني دارد كه بلاستوسيست (حاصل از مرحله بلاستولاسیون)در آنها به سطح رحم مي‌چسبد؟
13. آيا احتمال سقط جنين در ساير پستانداران (به دليل اتصال جنين به سطح رحم) بيشتر از انسان است؟
14. آيا در مرحله تمايز سلولي جنين، سلول هاي استخوان زود¬تر از عضلات تشكيل می‌شوند؟
15. آيا اين دو مرحله به هم وابسته اند؟ يعني اگر استخوان به دليل وجود يك ضايعه به طور كامل ايجاد نشود، ماهيچه هم ايجاد نمی‌شود؟
16. چرا زيگوت (سلول تخم) با ماهيتي متفاوت از سلول هاي بدني مادر، بيگانه محسوب نشده و واكنش دفاعي در برابر آن صورت نمی‌گيرد؟
17. آيا پس از لقاح، ساختار غشاي پلاسمايي زيگوت دچار تغيير می‌شود؟ اگر چنين است، در چه مرحله اي اين تغيير آغاز می‌گردد؟
18. ساختار سلولي و بدني ساير موجودات چه فرقي با انسان دارد كه تا اين اندازه به خاك و گِل تأكيد شده است؟

منابع

1. قرآن کریم، ترجمه فولادوند

2. راغب اصفهانى حسين بن محمد، المفردات في غريب القرآن، دارالعلم‏- الدار الشاميه، دمشق‏، بيروت، چاپ اول، 1412 ق

3. طريحى، فخرالدين، مجمع البحرين، كتابفروشى مرتضوى، تهران، چاپ سوم، 1375 ش

4. شمس لاهیجانی، مریم، جنین شناسی (جلد اول: توليد مثل و چگونگي رشد و نمو جنين)، انتشارات دانشگاه شهيد بهشتي، 1374ش

5. http://www.eholyquran.com/quran/LinksPrime/EmbryologyFarsi.htm

6. http://article.oxinads.com/articles.php?id=393620&title