دریای مرده
بیان ایده
آیات آغازین سوره روم درباره یک رویداد تاریخی است. بیشتر مفسران و نیز پژوهشگران علوم قرآنی از موضوع "اخبار از غیب" که وجهی از وجوه اعجاز قرآن مجید شمرده شده است، در این آیات یاد کرده اند. برخی از معاصران به وجهی دیگر از اعجاز یعنی اعجاز علمی در عبارت "ادنی الارض" توجه نموده و گفته اند که عبارت " ادنی الارض" اشاره به "پست ترین(پایین ترین) نقطه زمین در خشکی" است و در تأیید سخن خود آورده اند که پیروزی اصلی ایرانیان بر روم در 614م، در منطقه ای (بحرالمیت) رخ داده که بعدها دریافتند "پایین ترین نقطه زمین در خشکی" است. به بیان دیگر، قرآن به نکته ای اشاره کرده که در آن زمان – و قرنها پس از آن- نمی توانسته اند بدان پی ببرند.
محمدسامی محمدعلی در کتاب اعجاز علمی در قرآن کریم، ذیل عنوان «پایین¬ترین منطقه در کره زمین» (ص64)، پس از بیان معنی لغوی واژه «ادنی»، آیه را اشاره به پستترین نقطه زمین می‌داند و می‌نویسد: «در فرهنگ‌های لغت "ادنی" به معنی نزدیک‌تر و همچنین به معنی پایین‌تر آمده است و مصداق آیه کریمه: زمین فلسطین، نزدیکترین زمین به جزیره‌العرب و پایین‌ترین نقطه از همه سطح زمین به دریا، یعنی زمین‌های پست "بحر المیت" است که 392 متر از سطح دریا پایین‌تر است و در آن مکان بود که سپاه روم بر امپراتوری فارس پیروز گشت».
هارون یحیی در کتاب اعجاز قرآن، ذیل عنوان «پیش گویی ها در قرآن» (ص117)، پس از این که به دلالت آیه بر پیشگویی خبر پیروزی رومیان بر ایرانیان در سال 630م اشاره می‌کند، می‌نویسد: «ادنی الارض در اکثر تفاسیر «نزدیکترین سرزمین» ترجمه شده، در حالی که معنی اصلی آن پایین ترین زمین است. حقیقت این است که جنگ در بحر المیت، درسال 613-614م واقع شده و این منطقه 339 متر پایین‌تر از سطح دریا قرار دارد و پایین‌ترین خشکی در روی زمین است».
بررسی لغوی و تفسیری
کلمات اصلی
- الغَلَبَه: چیره شدن، پیروزی ( راغب اصفهانی، ص 612)
- ادنی: اسم تفضیل از فعل دنا (-ُ) ] با مصدر دُنُوّاً و دَناوَهً] است. دُنُوّ به معنی نزدیکی ذاتی یا حکمی است و برای بیان نزدیکی در مکان، در زمان و نیز در مقام و منزلت به کار می رود(همو،ص 318 ،
- 172؛ نیز نک. ابن منظور، 10/131 به نقل از الحرالی).
- الارض: واژه ارض بر زمین در مقابل آسمان اطلاق می شود(راغب اصفهانی ، ص73)
- لفظ "الارض" بر زمین اطلاق می شود و "ال" در "الارض" ال عهد است. بنابراین "الارض" یا معهود ذهنی عام است، و مراد از آن، کره زمین بدون هیچ گونه تخصیصی است و یا معهود نزد مخاطبان است، چنان که برخی گفته اند منظور از "الارض" در سوره روم/30/3، زمینی شناخته شده برای اعراب یعنی حجاز است (طباطبایی،16/155).
اهداف و روش تحقیق
● واقعه تاریخی شکست رومیان از امپراتوری ایران که در آیات آغازین سوره روم یاد شده، با جنگ خسرو بر ضد امپراطور بيزانس ، فوكاس (حك 602-610م) که حدود اواخر 603 (و به قولي در 604م) شروع شد، مطابقت دارد (زرين كوب،512؛ پيرنيا ،221).
درباره مکان شکست که در آیه "ادنی الارض" خوانده شده، گفته اند که این عبارت به معنی پست ترین(پایین ترین) نقطه روی زمین است ، همانجا که سپاه روم در "ساحل دریای مرده" از سپاه ایران شکست خورد.
اما مفسران متقدم و متأخر مراد از "ادنی الارض" را "نزدیکترین سرزمین" دانسته اند، هر چند در تعیین این مکان بر یک نظر نیستند. برخی "ادنی الارض" را نزدیکترین [زمین] از سرزمین شام به سرزمین ایران می دانند(مثلاً طبری، 21/19)؛ بعضی الارض را سرزمین عرب می دانند، چون سرزمین معهود نزد آنان، سرزمین خودشان بوده است (مثلاً زمخشری ،95/25). زحیلی (46/21) ابتدا در بیان مفردات، " ادنی الارض" را نزدیکترین زمین از سرزمین روم (اقرب الارض الروم) به ایران که در الجزیره است و نزدیکترین مکان به سرزمین عرب از سمت شام گفته که محل برخورد دو لشکر ایران و روم بوده است. آنگاه در بخش "التفسیر و البیان" (21/48) می آورد: ایران بر روم در نزدیکترین سرزمین روم به سرزمین عرب، در اطراف شام، بین اردن و فلسطین پیروز گشت.
به هر حال، " ادنی الارض" می تواند نزدیکترین سرزمین [از مناطقی که جنگ در آن سرزمینها واقع شده] به سرزمین عرب و همچنین پایین ترین سطح خشكيهاي جهان باشد.
● بَحْرُالْمَيَّت، درياچه‌اي در فلسطين كه به واسطة فقدان حيات جانوري، به‌اين‌نام (درياي‌مرده) مشهور شده‌است؛ اما در منابع مختلف و در ميان اقوام گوناگون اسامى و القاب ديگري هم يافته است، چنانكه در تورات نام آن درياي نمك (بحرالملح) و درياي عربه و درياي شرقى (سفرتثنيه، 3:17؛ صحيفة يوشع، 3:16، نيز 12:3؛ كتاب دوم پادشاهان، 14:25؛ كتاب حزقيال نبى، 47:18) آمده است. روميان و يونانيان آن را به سبب وجود قير در جاي جاي درياچه، درياي قير (بحرالزفت1) مى‌ناميدند. جغرافى‌دانان مسلمان آن را بحيره المُنْتِنه (متعفن، بويناك) و بحيره المقلوبه، و به سبب آبادي زُغَر در نزديكى آن ، بحيره زُغَر خوانده و با انتساب به سدوم، مسكن قوم لوط آن را بحيرة سدوم و با انتساب به قوم لوط آن را درياچه يا درياي لوط هم گفته‌اند. اين درياچه مستطيل شكل بين 31 و 5 تا 31 و 45 عرض و 35 و 21 تا 35 و 35 طول جغرافيايى قرار دارد و از لحاظ ساختار زمين متعلق به سيستم گسترده‌اي است كه از انتهاي شمال غربى درياچة سرخ تا خليج عقبه، و در طول محور وادي عربه - بحرالميت - دره اردن - دره بقاع (در لبنان) تا شمال غربى سوريه امتداد يافته است. اين سيستم را گسل بحرالميت نيز ناميده‌اند. اين درياچه كه در پست‌ترين سطح خشكيهاي جهان قرار گرفته ، در حدود 397 متر پايين‌تر از سطح دريا واقع است و با توجه به نوسان سطح آب، تا 432 متر زير سطح دريا نيز مى‌رسد (نک. سعیدی).
● با توجه به دانسته های علمی عهد حاضر و تعیین ارتفاع نقاط جهان نسبت به سطح متوسط آّب دریاها و تعیین ساحل دریای مرده به عنوان پستترین نقطه خشكيهاي جهان ، می توان ادعا کرد که در 14 قرن پیش قرآن با اشاره به یک واقعه تاریخی، پست ترین نقطه خشكيهاي جهان را معرفی کرده است، واقعیتی علمی که بشر پس از قرن ها با پیشرفت تکنولوژی به آن پی برد.
سوالات تحقیق
- آيا مراد از "الارض" كل زمين است يا منظورسرزمینی خاص است؟
- "أَدْنَى" در قرآن در چه معانی ای به کار رفته است؟
- آيا كلمه "ادني" در زمان نزول در معناي پایین تر به کار می رفته و یا امروزه در این معنی استفاده مي شود؟
- آيا استفاده از كلمه "ادني" در بیش از یک معنا جایز است؟
- آيا با توجه به پاييني محسوس محل جنگ، اين تعبير، تعبير مسامحه اي و يا عرفي نبوده و به عبارت دیگر، ادني الارض "علم بالغلبه" براي آن مكان بوده است؟
- تعبير صحيح آيه از "غلبت " و "سيغلبون" چیست و منظور از غالب و مغلوب كيست ؟
- جنگ ايران و روم كه منجر به شكست روميان شد و جنگ پس از آن در چه سال يا سالهايي به وقوع پیوست؟
- محل وقوع جنگ از نظر جغرافيايي كجا بوده است؟
- آيا "بحرالميت" واقعا پست ترين نقطه زمين است؟
- آيا 1400 سال پيش هم بحرالميت پست ترين نقطه زمين بوده است ؟
- آيا كلمه "ادني" به معناي پست تر مي تواند اشاره به فقدان حيات و زيست كافي (در حد حداقل كه از نظر زيستي به حساب نيايد) باشد؟
- آيا كلمه "ادني" به معناي پست تر بر پستی جغرافیایی دلالت می کند یا پستی ارزشی؟
- آيا در عهدين از بحرالميت تحت عنوان " سرزمين پست" یاد شده است؟
- آيا از نظر باستان شناسي در بحرالميت يا اطراف آن آثاري از وقوع جنگي در آن محل يافت شده است؟
- آيا اصلا بافت زمين شناسي منطقه به گونه اي است كه آثار به جا مانده توانسته باشد تا كنون به صورتي قابل تشخيص باقی مانده باشد ( به لحاظ شدت شوری زمين ها)؟
- آيا پست ترين نقطه زمين (که امروزه ساحل درياي مرده شناخته شده ) در طول زمان ثابت بوده است؟
منابع
1. ابن منظور، محمدبن مکرم، لسان العرب، چاپ اول، به کوشش علی شیری، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1408ق/ 1988م
2. پیرنیا، حسن، تاریخ ایران از آغاز تا انقراض ساسانیان، چاپ پنجم، کتابفروشی خیام، تهران، 1370ش
3.راغب، حسین، المفردات فی غریب القرآن، چاپ دوم، تحقیق محمد سید گیلانی، المکتبه المرتضویه، 1362ش
4. زحیلی، وهبه، التفسیر المنیر، چاپ اول، دارالفکر المعاصر، بیروت، 1411ق/ 1991م
5. زرین کوب، عبدالحسین، تاریخ مردم ایران قبل از اسلام، مؤسسه انتشارات امیر کبیر، تهران، 1377ش زمخشری، محمودبن عمر، الکشاف، دارالمعرفه، بیروت، بی تا
6. سعيدی ، عباس،"بحر المیت"، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، مجلد11
7.طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ دوم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، تهران،1393ق
8. طبری، محمدبن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، بی تا