پرورش و رشد دانه

این پژوهش، در پژوهشکده اعجاز قرآن دانشگاه شهید بهشتی انجام شده است.

يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ إِن كُنتُمْ فِى رَيْبٍ مِّنَ ٱلْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْنَٰكُم مِّن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِن مُّضْغَةٍ مُّخَلَّقَةٍ وَغَيْرِ مُخَلَّقَةٍ لِّنُبَيِّنَ لَكُمْ وَنُقِرُّ فِى ٱلْأَرْحَامِ مَا نَشَآءُ إِلَىٰٓ أَجَلٍ مُّسَمًّى ثُمَّ نُخْرِجُكُمْ طِفْلًا ثُمَّ لِتَبْلُغُوٓا۟ أَشُدَّكُمْ وَمِنكُم مَّن يُتَوَفَّىٰ وَمِنكُم مَّن يُرَدُّ إِلَىٰٓ أَرْذَلِ ٱلْعُمُرِ لِكَيْلَا يَعْلَمَ مِنۢ بَعْدِ عِلْمٍ شَيْـًٔا وَتَرَى ٱلْأَرْضَ هَامِدَةً فَإِذَآ أَنزَلْنَا عَلَيْهَا ٱلْمَآءَ ٱهْتَزَّتْ وَرَبَتْ وَأَنۢبَتَتْ مِن كُلِّ زَوْجٍۭ بَهِيجٍ

ای مردم! اگر در رستاخیز شک دارید، (به این نکته توجّه کنید که:) ما شما را از خاک آفریدیم، سپس از نطفه، و بعد از خون بسته شده، سپس از «مضغه» [= چیزی شبیه گوشت جویده شده‌]، که بعضی دارای شکل و خلقت است و بعضی بدون شکل؛ تا برای شما روشن سازیم (که بر هر چیز قادریم)! و جنین‌هایی را که بخواهیم تا مدّت معیّنی در رحم (مادران) قرارمی‌دهیم؛ (و آنچه را بخواهیم ساقظ می‌کنیم؛) بعد شما را بصورت طفل بیرون می‌آوریم؛ سپس هدف این است که به حدّ رشد و بلوغ خویش برسید. در این میان بعضی از شما می‌میرند؛ و بعضی آن قدر عمر می‌کنند که به بدترین مرحله زندگی (و پیری) می‌رسند؛ آنچنان که بعد از علم و آگاهی، چیزی نمی‌دانند! (از سوی دیگر،) زمین را (در فصل زمستان) خشک و مرده می‌بینی، اما هنگامی که آب باران بر آن فرو می‌فرستیم، به حرکت درمی‌آید و می‌روید؛ و از هر نوع گیاهان زیبا می‌رویاند!

آیه 5 سوره حج

بیان ایده

مفسرانی همچون زمخشری و طبری معنی لغوی «هامدة» را در نظر گرفته و معنی "أرض هامدة" را زمینی خشک که در آن گیاه و نباتی نیست، گفته‌اند. در این آیه، مراد از "ماء" باران است. مفسران با توجه به مرجع ضمیر در «اهتزت» - که الارض است- بر آنند که در اثر نزول باران، زمین حرکت می‌کند و لازم است که این حرکت، حرکتی شدید باشد تا در اثر آن، گیاهانی که به صورت بالقوه در دل زمین پنهان شده‌اند و به شکل دانه‌های ریزند، نیز به حرکت درآیند. در مرحله بعد، زمین كه در اثر نزول باران سیراب شده، باد می‌کند و برآمده می‌گردد. آنگاه، به وجود آمدن فضا‌های خالی در بین ذرات خاک باعث می‌شود دانه‌ای که در اثر حرکت خاک به حرکت افتاده، با آب و هوایی که به آن می‌رسد، رشد خود را آغاز کرده و تبدیل به گیاهی زیبا شود.

چون سیاق آیه درباره رستاخیز است، قرآن با دو مثال برای مردم، جلوه‌ای از رستاخیز را نشان می‌دهد و دو دلیل محکم و منطقی برای اثبات معاد جسمانی را مطرح می‌کند تا اگر شک و شبهه‌ای در مورد رستاخیز است، بر طرف گردد.

مثال اول در رابطه با خلقت خود انسان است و در مثال دوم برای بیان جلوه‌ای از رستاخیز، قرآن به زمین پژمرده و خشک اشاره كرده است.

قرآن می‌خواهد صحنه‌های معاد را که مردم در همین زندگی دنیا با آن سر و کار دارند و پیوسته با چشم خود می‌بینند و از آن غافلند، تشریح کند تا بدانند زندگی پس از مرگ نه تنها امر غیر ممکنی نیست، بلکه دائماً صحنه‌های مشابه آن را در زندگی روزمره با چشم خود مشاهده می‌کنند .

با توجه به مطالب ذکر شده، برخي از محققاني كه در زمینه اعجاز قرآن فعالیت می‌كنند، بر اين باورند كه با نازل شدن آب بر زمین، زمین به جنبش در می‌آید، پرورده می‌شود و می‌رویاند. گفته‌اند كه در خاک دانه‌های بسیار ریزی وجود دارد که ما آنها را نمی‌بینیم. قطر آنها تقريباً 3 هزارم میلیمتر است. هر کدام از آنها از معادن مختلف تشکیل شده‌اند و شکل هر یک از آنها به شکل صفحه صفحه (لایه لایه) بر روی هم است. از آنجا که دانه‌ها از معادن مختلف تشکیل شده‌اند، با بارش باران بر آنها، صفحه‌ها بار الکتریسیته مختلف به خود می‌گیرند و این باعت ایجاد جنبش صفحه‌ها شده و جنبش آنها باعث نفوذ آب میان آنها می‌گردد. سپس دانه‌ها با مواد غذایی درون خود که از مادر به ارث برده‌اند، پرورده می‌شوند و می‌رویند.

بررسی لغوی و تفسیری

کلمات اصلی

• هَامِدَة: خشک؛ الارض الهامده به معنی زمین بی گیاه
• اهْتَزَّتْ: از ه-ز-ز، به معنی تحریک شدید
• رَبَتْ: از ر- ب- حرف معتل، به معنی زياد شدن، افزايش يافتن، رشد يافتن
• أَنبَتَتْ: از ن- ب- ت به معنی رویید، از خاک سربرآورد .
• زَوْجٍ: هر قرینی از حیوانات و غیر آن
• بَهِيجٍ: از ب- ه- ج، به معنی سرور و نیکویی و زیبایی

اهداف و روش تحقیق

با توجه به آيه 5 سوره حج كه از رويش گياهان پس از نزول باران سخن می گوید و با دقت در كلمات ذكر شده در اين آيه، به نكات مهمی دست می‌يابيم كه در جای خود بسيار شگفت‌انگيز است. در اين آيه به دو نكته: "خاك" و "رويش دانه" اشاره شده است. زمين خشك و بی‌گياه پس از بارش باران به واسطه تعادل بين يونی در بين لايه‌های خاک، فرايند جانشينی يون‌ها با يكديگر و پيوند‌های موجود در مولكول آب و شكسته شدن و ايجاد دائمی آنها، به جنبش در آمده و به دليل پر شدن خلل و فرج‌هاي خاك با آب، افزايش حجم پيدا می‌كند و شرايط مناسب جهت رشد دانه‌ها را فراهم می‌آورد . بررسي مراحل رويش دانه نشان می‌دهد كه با فراهم شدن شرايط مناسب رشد گياه، دانه‌هاي خفته بيدار شده و جوانه می‌زنند . با كامل شدن رشد رويشی، گياهان با توليد اكسيژن و با رنگ‌های زیبا و متنوع خود به زیبایی طبیعت می‌افزایند در بيننده ايجاد شعف، هيجان و طراوت می‌نمايند.

سوالات تحقیق

1. آيا منظور از آوردن صفت "هَامِدَة" برای زمین، اشاره‌ای به زمستان است؟
2. منظور از بهيج چيست؟ آيا به خاطر رنگ‌هاي گوناگون گياهان اين واژه به كار رفته است؟
3. چه ارتباطي بين قسمت اول و دوم اين آيه وجود دارد؟ آيا بين جزء اول كه درباره آفرينش انسان است و اين قسمت از آيه ارتباطي وجود دارد؟
4. آيا به کار بردن "بهيج" می‌تواند برای بیان" در كنار هم بودن زوجين" باشد؟
5. در آيه 5 سوره حج، اگر منظور "أرض هامدة"، "زمين مرده" است، چرا مانند آيه 9 سوره فاطر

و 57 سوره مباركه اعراف "بلد ميت" به کار نرفته است؟ فرق اين دو عبارت چيست؟

1. آیا زوجیت در سایر موجودات، غیر از انسان نیز وجود دارد؟
2. آیا منظور از "وَأَنبَتَتْ مِن كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ" اینست که تمام آنچه به صورت زوج در این عالم است، از خاک نشأت می‌گیرد؟
3. آیا عبارت "أََنبَتَتْ" با توجه به مرجع ضمیر آن (یعنی الأرض)، [صنعت] مجاز است؟
4. چرا "هامدة" بر وزن اسم فاعل به کار رفته، آیا این وزن معنی خاصی را به واژه می‌افزاید؟
5. خاصيت و مزيت "ربا" و "ربت" براي رشد گياهان چيست؟
6. منظور از جنبش خاك چيست؟
7. منظور از زياد شدن و باد كردن خاك چيست؟
8. خلقت انسان و گياهان چه شباهتی به هم دارند؟
9. در چه خاك‌هايی گياه می‌رويد؟
10. آيا خاك بعد از باران به جنبش در می‌آيد؟ منظور اينست كه بعد از آبياری و يا سيل نيز خاك به جنبش در می‌آيد يا خير؟
11. آيا دانه‌ها بعد از باران آمادگي رشد پيدا می‌كنند؟
12. منظور از "هامدة" زميني است كه در آن قابليت رشد دانه وجود دارد، ولی در آن زمان [كه می‌تواند زمستان و يا خشكسالي باشد] گياهی در آن ديده نمی‌شود. چه زمين‌هايی اين ويژگي را دارند؟
13. منظور از "نبت" به قول راغب گياهانی است كه ساقه ندارند و عامه به چيزی "نبت" می‌گويند كه حيوانات می‌خورند. آيا می‌توان گفت كه منظور قرآن گياهان علفي است؟ اگر چنين است، آيا گياهان علفي نيز داراي زوج هستند؟
14. نزول باران چه كمكي به رشد گياه می‌كند؟ منظور اين است كه اگر حضور آب به شكل ديگری مهيا گردد، باز هم اين اتفاقات در خاك و گياهان می‌افتد يا خير؟
15. چه حادثه‌اي رخ می‌دهد كه دشت داراي گياه می‌شود؟ منظور اينست كه دانه‌ها از كجا به يك زمين باير می‌رسند؟ (بيان نقش باد در پراكنش دانه‌ها)
16. آيا می‌توان گفت كه منظور قرآن، گياهان خودرو است؟ دليل آن چيست؟

پانویس و منابع

1. ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغه،دار الجیل،بیروت، 1420ق/ 1999م

2. راغب اصفهانی،حسین، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داودی، دار القلم، دمشق

3. سالارديني، ع.ا، مجتهدي، م. اصول تغذيه گياه، جلد اول: جنبه‌هاي بنيادي، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران،1362ش

4. لاهوتي، مهرداد، اصول فيزيولوژي گياهي. معاونت فرهنگي آستان قدس رضوي،1370ش

5. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دار الکتب الاسلامیه، تهران،1374