خوردن میوه قبل از غذا از منظر قرآن و علم

این پژوهش، در پژوهشکده اعجاز قرآن دانشگاه شهید بهشتی انجام شده است.

وَفَٰكِهَةٍ مِّمَّا يَتَخَيَّرُونَ

و میوه‌هایی از هر نوع که انتخاب کنند،

آیه 20 سوره واقعه

وَلَحْمِ طَيْرٍ مِّمَّا يَشْتَهُونَ

و گوشت پرنده از هر نوع که مایل باشند!

آیه 21 سوره واقعه

وَأَمْدَدْنَٰهُم بِفَٰكِهَةٍ وَلَحْمٍ مِّمَّا يَشْتَهُونَ

و همواره از انواع میوه‌ها و گوشتها -از هر نوع که بخواهند- در اختیارشان می‌گذاریم!

آیه 22 سوره طور

چکیده

در علم تغذیه به ارزش فراوان میوه‌ها و سبزیجات در مقایسه با مواد گوشتی و پروتئینی اذعان شده است، حتی امروزه بسیاری از متخصصین به درمان بسیاری از بیماری‌های دشوار به شیوه گیاه‌خواری توصیه می‌کنند. همچنین به مصرف میوه‌جات قبل از خوردن غذا نیز اهتمام می‌ورزند.

از سوی دیگر، برخی متخصصین علوم قرآنی با استناد به آیات 20و21 سوره واقعه ﴿وَ فَاكِهَةٍ مِّمَّا يَتَخَيرَُّونَ * وَ لَحْمِ طَيرٍ مِّمَّا يَشْتَهُونَ﴾ و آیه 22 سوره طور ﴿وَ أَمْدَدْناهُمْ بِفاكِهَةٍ وَ لَحْمٍ مِمَّا يَشْتَهُونَ﴾ بیان می‌دارند در قرآن نیز با تقدم واژه «فاکهه» بر «لحم» به تازه‌ترین یافته‌های علم تغذیه اشاره شده است. از این‌رو، به‌منظور کنکاش ادعا مطرح، به بررسی موضوع از دیدگاه علم و قرآن پرداخته خواهد شد.

مقدمه

بشر همواره به منابع غذایی در دسترس خود نگاهی ویژه داشته است. در تعالیم دین مقدس اسلام نیز به‌وضوح به اهمیّت تغذیه و نقش آن در سلامتی انسان اشاره شده است. یکی از منابع غذایی بسیار ارزشمند از دید علوم تغذیه و نیز از منظر آیات و روایات، میوه‌ها هستند.

از نظر علم گیاه‌شناسی میوه عبارت است از تخمدان رسیده‌ای که دارای دانه یا بدون آن است و در اشکال مختلف و صورت‌های گوناگون موجود است. علی‌رغم ارزش غذایی بالای میوه‌ها، نحوه مصرف میوه در حفظ ارزش غذایی آن نقشی انکارناپذیر ایفا می‌کند. به‌عنوان نمونه، تحقیقات نشان‌دهنده آن است که هیچ‌گاه نباید میوه را با غذای دیگری خورد، یعنی میوه‌ها را باید به تنهایی و با معده خالی مصرف نمود. همچنین بلافاصله بعد از خوردن غذا نباید میوه را مصرف کرد؛ زیرا زمانی‌که معده مملو از مواد غذایی باشد، مواد غذایی و میوه‌ها برای مدّت طولانی‌تری در معده باقی می‌مانند و به‌واسطه تخمیر منجر به تولید اسید می‌گردند. در مواردی که میوه و غذا در معده با هم تماس دارند، شیره معده با آن‌ها مخلوط شده موجب فساد آن می‌گردد. یعنی مواد پروتئینی موجود فاسد شده کربوهیدرات‌ها تخمیر می‌گردند و تمامی تبدیل به اسید می‌شوند. زخم معده یکی از عوارضی است که متعاقب با اسیدی شدن معده در این موارد مشاهده می‌شود. در مقابل، مصرف صحیح میوه‌ها نه تنها اسیدی شدن محیط معده را موجب نمی‌گردد؛ بلکه اسیدهای ترشح شده داخل سیستم هاضمه را خنثی نموده محیط معده را اندکی قلیایی نیز می‌کند. بنابراین زمان مناسب برای مصرف میوه زمانی است که معده تا حدّ امکان خالی باشد. پس از صرف میوه بین 20تا30 دقیقه نباید غذای دیگری را مصرف نمود. این مدّت زمان برای خروج اکثر میوه‌ها از معده کافی است .

از منظر قرآن کریم، خداوند در آیات بیست و بیست‌ویک سوره واقعه می‌فرماید: ﴿وَ فَاكِهَةٍ مِّمَّا يَتَخَيرَُّونَ * وَ لَحْمِ طَيرٍ مِّمَّا يَشْتَهُونَ﴾، یعنی «ميوه از هر چه اختيار كنند و از گوشت پرنده هر چه بخواهند» برای بهشتیان آماده و مهیّا است. درخصوص این آیات ادّعا شده «با اينكه در ميان گوشت‌ها، گوشت پرندگان، به ويژه پرندگان جوان مانند جوجه، بر تمام گوشت‌ها برترى دارد؛ با اين‌حال تقدّم ميوه‌‏ها بر گوشت پرنده در اين آيات گوياى آن است كه ميوه‌‏ها از نظر تأمين انرژى و ويتامين‌هاى بدن، بسيار سالم‌تر از گوشت هستند».

همچنان‌که در حدیثی آورده شده در حضور عُمَر از گوشت یاد شد. وی گفت: خوش‌‌ترین گوشت، گوشت مرغ است. امیرمؤمنان علی(ع) فرمود: «نه؛ مرغ‌ها خوک‌های پرندگان هستند. امّا بهترین گوشت، گوشت جوجة تازه از تخم در آمده‌ای است که تازه برخاسته یا نزدیک است که برخیزد» .

از دیدگاه علمی مصرف گوشت مرغ بر گوشت قرمز ارجحیت دارد. چرا که درصد چربی این گوشت (5/12%) نسبت به درصد چربی انواع گوشت قرمز (15-8/18) به مراتب پایین‌تر است. به‌علاوه، تعداد بیماری‌های قابل انتقال از طریق گوشت مرغ به انسان بسیار کم است و در صورت طبخ مناسب گوشت به ظاهر سالم مرغ، حین مصرف معمولاً خطری متوجه انسان نیست . به‌علاوه، مرغ منبع بسیار خوبی برای تأمین ویتامین B3 یا نیاسین به‌شمار می‌آید. این ویتامین به‌عنوان یک ویتامین ضد سرطان شناخته شده است. سلنیوم یکی دیگر از عناصری است که با مصرف گوشت مرغ در اختیار سیستم متابولیسمی بدن قرار می‌گیرد. سلنیوم در واکنش‌های متابولیکی بدن نقش مهمی ایفا نموده، در متابولیسم هورمون‌های تیروئیدی و نیز تقویت سیستم دفاعی آنتی‌اکسیدانی و سیستم ایمنی نقشی ویژه ایفا می‌کند. بنابراین در آیات 20و21 سوره واقعه با تقدّم ذکر «فاکهه» بر «لحم طیر» به اهمیّت بیشتر میوه نسبت به گوشت، به‌خصوص گوشت پرندگان اشاره شده است. چنانکه در آیه 22 سوره طور نیز خداوند می‌فرماید: ﴿وَ أَمْدَدْناهُمْ بِفاكِهَةٍ وَ لَحْمٍ مِمَّا يَشْتَهُونَ﴾، «با [هر نوع‏] ميوه و گوشتى كه دلخواه آن‌هاست آنان را مدد [و تقويت‏] مى‏‌كنيم». در این آیه مجدداً لفظ «فاکهه» بر «لحم» تقدّم یافته و گفته شده به خوردن میوه قبل از غذا توصیه شده است. «امروزه ثابت شده است كه اگر ميوه‌‏ها قبل از غذا ميل شوند، جذب آن‌ها سريع‌تر و فايده‏شان بيشتر از زمانى است كه پس از غذا و هنگام انباشته شدن آن در معده، ميل شوند» .

از این‌رو، در نگارش حاضر دو مسئله مطرح، یعنی ارزش غذایی فراوان میوه نسبت به گوشت و اهمیّت خوردن میوه قبل از غذا از دو دریچه قرآن و علم بررسی می‌گردد.

مقایسه ارزش غذایی میوه و گوشت

از نظر گیاه‌شناسی میوه عبارت است از تخمدان رسیده‌ای که دارای دانه یا بدون آن است. اگرچه در برخی میوه‌ها، بخش‌های دیگری از گل نظیر نهنج یا بخش‌های مجاور آن نیز ممکن است بزرگ شده تغییر شکل یابد . میوه‌ها دارای انواع بسیاری بوده و طبقه‌بندی‌های مختلفی از آن‌ها ارائه شده است. از مهم‌‌ترین معیارهای این طبقه‌بندی می‌توان به آبدار بودن یا نبودن دیواره میوه پس از رسیدن آن اشاره نمود. از جمله می‌توان به میوه‌های خشکی نظیر برگه، نیام، فندقه و نیز میوه‌های آبداری نظیر میوه‌های شفت و سته اشاره کرد. به‌عبارت دیگر بنا بر تعریف علمی، میوه طیف وسیعی از منابع غذایی انسان را اعم از غلات، حبوبات و آنچه به‌صورت مرسوم میوه نامیده می‌شود، در بر می‌گیرد.

گوشت، میوه‌جات، سبزیجات، حبوبات و غلات گروه‌های اصلی رژیم غذایی معمول بشر را تشکیل می‌‌دهند. از میان این گروه‌ها، حتی حبوبات و غلات نیز از دیدگاه گیاه‌شناسی در زمره میوه‌ها قرار می‌گیرند؛ یعنی بخش‌هایی که از رشد تخمدان گیاه حاصل می‌گردد. حتی صرف نظر از قابلیت گنجاندن حبوبات و به ویژه غلات در زمره میوه‌ها بنابر تعاریف گیاه‌شناسی، آن چیزی که به‌طور عرف میوه نامیده می‌شود، نیز از ارزش غذایی انکارناپذیر و بسیار بالایی برخوردار است. میوه‌جات با دربرداشتن مقدار قابل توجهی آهن جذب‌شدنی به‌همراه ویتامین C و سایر ویتامین‌ها به رفع کم‌خونی کمک می‌کنند. لازم به ذکر است که آهن موجود در میوه‌ها به علت همراه بودن با ویتامین C با کارایی بیشتری مصرف می‌گردد. ماده قندی اصلی بیشتر میوه‌ها نیز به‌صورت قندهای ساده از جمله قند گلوکز بوده که مناسب‌ترین غذا برای سلول‌های مغزی به‌شمار می‌آیند و جذب آن تنها به مقدار محدودی انرژی نیازمند است. از دیگر مزایای مصرف میوه‌ها آن است که هضم سایر مواد غذایی حداقل به چهار ساعت توقف در معده نیازمند است؛ امّا هضم میوه‌ها بسیار ساده بوده و مدّت بسیار کوتاهی در معده توقف دارند. توقف کوتاه میوه‌ها در معده موجب می‌گردد که انرژی کمتری برای هضم استفاده گردد و انرژی کافی برای تخلیه سموم بدن حفظ شود. اگرچه امروزه گیاه‌خواری مطلق مورد تأیید نیست؛ امّا توصیه می‌شود که میوه‌جات و سبزیجات سهم بیشتری از غذا را به خود اختصاص دهند. چراکه میوه‌ها زیان ناشی از مصرف گوشت را نداشته حتی برای بیمارانی نظیر بیماران کبدی، صفراوی، نقرسی و سایر موارد نیز به‌عنوان منبع غذایی مناسب به‌شمار می‌آیند . همچنین آب میوه‌جات برای بیماران تب‌دار بسیار مفید است.

یکی از فواید مهم میوه‌ها داشتن آب، املاح و ویتامین‌های زیاد است. میوه‌ها در حدود 75 تا90 درصد آب دارند و به‌همین دلیل ادرارآور بوده، موجب دفع مواد زائد و سموم از خون می‌گردند. میوه‌ها دارای پتاسیم زیاد می‌باشند و بدین سبب موجب دفع ادرار بیشتری می‌شوند. همچنین تحقیقات نشان داده است که افرادی که میوه تازه مصرف می‌کنند، خطر ابتلا به سرطان‌هایی نظیر سرطان حلق و دهان به‌طور چشمگیری کاهش می‌یابد.

ارزش غذایی میوه‌ها کم و بیش تفاوت دارد. ترکیب اساسی و مهم غذایی موجود در میوه‌ها اسید اسکوربیک است و با توجه به اینکه میوه‌ها بیشتر به‌صورت خام خورده می‌شوند، تمام ویتامین‌های موجود در آن‌ها به بدن می‌رسد. میوه‌ها از مهم‌ترین منابع غنی از سلولز و فیبرهای غذایی می‌باشند. سلولز ماده‌ای است که به بافت‌های گیاهی مختلف استحکام می‌بخشد و در جدار سلولی تمام گیاهان رسوب می‌کند. اگرچه سلولز به‌صورت مستقیم ارزش غذایی چندانی ندارد؛ امّا به‌عنوان جزئی از فیبرهای غذایی، سهولت هضم مواد غذایی را موجب می‌گردد . به‌طوری‌که بسیاری میوه‌ها را مسهل طبیعی می‌دانند. فیبرهای گیاهی ترکیباتی هستند که با جذب آب و مواد زائد، دفع سریع‌تر مواد زائد از روده بزرگ را موجب شده مانع از انقباض روده و سرطان روده می‌گردند. در جدول شماره 1 تعدادی از منابع غذایی غنی از فیبر و محتوای فیبری آن‌ها را می‌توان مشاهده نمود.

جدول 1. مواد غذایی سرشار از فیبر (در 100 گرم ماده غذایی)
فراورده‌های غلات	گرم
سبوس گندم	40-50
نان چاودار تیره	2/8-4/6
حبوبات	گرم
نخود سبز	16/8
لوبیا سفید	18
لوبیا قرمز	14/2
عدس	11
میوه‌ها	گرم
انجیر	16/2
سیب با پوست	10/6
انگور	6

اغلب میوه‌ها دارای کمی بتاکاروتن و ویتامین‌های گروه B می‌باشند و دربرگیرنده مقدار ناچیزی چربی و پروتئین می‌باشند. بیشتر میوه‌ها دارای 5 تا20 درصد کربوهیدرات هستند. میوه‌های رسیده بدون نشاسته هستند و فروکتوز و گلوکز کربوهیدرات اصلی این میوه‌ها را تشکیل می‌دهند. این دو منوساکارید اغلب به نسبت برابر در میوه‌ها موجود هستند. با توجه به اینکه قند میوه‌های رسیده، غالباً به‌صورت قندهای ساده است، قند میوه‌ها زودتر جذب می‌شود و نسبت به سایر منابع قندی جذب ساده‌تری دارد. حتی پاره‌ای از میوه‌ها نظیر خرما در گروه مواد انرژی‌زا طبقه‌بندی می‌شوند .

میزان املاح میوه‌ها به‌طور متوسط 5/0 گرم درصد است. به استثنای خرما و انار که این میزان در آن‌ها در حدود 2 گرم درصد املاح است. باید توجه داشت که با در نظرگیری حبوبات و غلات به‌عنوان بخشی از میوه گیاه، درصد املاح موجود در این منابع گیاهی به مراتب بیش از این مقادیر است. به‌طوری‌که این مقدار ممکن است تا 7/4 گرم در صد املاح در لوبیای سویا و 4/4 گرم در صد در لوبیا سفید برسد.

برخلاف میوه‌جات که هیچ‌گونه جایگزینی برای آن‌ها در رژیم غذایی نمی‌توان درنظر گرفت، گوشت غذایی است که در صورت ضرورت می‌توان آن را با منابع دیگر غذایی جایگزین نمود. گوشت غذایی است که ضمن دارا بودن مقادیر به‌نسبت بالای پروتئین ، مقادیر بسیاری از ویتامین‌های گروه B و املاحی مانند مس را در خود دارد. با وجود اینکه گوشت به‌عنوان یک منبع پروتئینی خوب به‌شمار می‌آید؛ ولی مصرف زیاد آن موجب مسمومیت تدریجی بدن و افزایش اوره و اسید اوریک در بدن می‌گردد. همچنین مقدار نسبتاً بالای کلسترول در گوشت‌های قرمز یکی دیگر از معایب این منابع غذایی پروتئینی است. کلسترول در زمره ترکیبات چربی طبقه‌بندی می‌شود که در تمام سلول‌های پستانداران وجود دارد و میزان بالای آن خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی را افزایش می‌دهد. همچنین اطلاعات اپیدمیولوژیکی دلالت بر وقوع بیشتر سرطان و بیماری‌های قلبی در مناطقی دارد که مقدار مصرف چربی در رژیم غذایی آن‌ها بالا است .

جایگزینی پروتئین گیاهی با حیوانی

در کنار منابع پروتئین حیوانی با سطح کلسترول بالا نظیر گوشت، می‌توان به گروه دیگری از منابع پروتئینی، یعنی منابع پروتئینی گیاهی اشاره نمود. از جمله مهم‌ترین منابع پروتئینی گیاهی می‌توان به لوبیا، سویا، بنشن یا حبوبات اشاره نمود که بخش قابل مصرف آن‌ها، همگی در مفهوم گیاه‌شناسی میوه می‌گنجند . به‌عنوان مثال می‌توان به لوبیای سویا اشاره نمود که از ارزش غذایی بسیار زیادی برخوردار است و یک منبع با ارزش پروتئین با ارزش بیولوژیکی فراوان محسوب می‌گردد. این لوبیا علاوه بر محتوای بالای پروتئینی، یک منبع مفید آهن، کلسیم و تا حدودی ویتامین‌های B هم محسوب می‌شود. فراورده‌های ناشی از سویا، اغلب به‌عنوان جایگزین گوشت و با هزینه بسیار پایین‌تر قابل دسترسی هستند. مقایسه الگوی آمینواسید لوبیای سویا با گوشت گاو در جدول شماره 2 نشان‌دهنده آن است که این منابع پروتئینی تا حد زیادی از نظر کیفی با یکدیگر مشابه هستند.

جدول 2. مقایسه میزان اسیدهای آمینه لوبیای سویا با گوشت گاو
اسیدهای آمینه	گوشت گاو	سویا
ایزولوسین	52	63
لوسین	82	79
لیزین	87	53
متیونین	38	16
فنیل آلانین	75	49
تره اونین	43	37
تریپتوفان	12	11
والین	55	53

همچنین در شکل 1 میزان نیاز بدن به منابع گوشتی و میوه‌ها در قالب هرم غذایی انسانی ارائه شده است. این تصویر نشان‌دهنده اولویت مصرف میوه‌ها جهت حفظ سلامت بدن انسان در مقایسه با گوشت است.

شکل 1. جایگاه میوه و گوشت از نظر میزان نیاز بدن در هرم غذایی انسان

در جدول 3 نیز ارزش غذایی بالای میوه‌ها با دو مثال نشان داده شده است. مثال‌های ارائه شده از میان میوه‌هایی انتخاب شده‌اند که در قرآن کریم نیز به آن‌ها اشاره شده است.

جدول 3. مقادیر ترکیبات عمده موجود در 100 گرم میوه برگرفته از National Nutrient Database for Standard Reference
ترکیبات شیمیایی		خرما	انار
انرژی	کیلوژول	1/178	346
کربوهیدرات	گرم	75/03	18/7
قندها	گرم	63/35	13/67
فیبرها	گرم	8	4
چربی	گرم	0/39	1/17
پروتئین	گرم	2/45	1/67
آب	گرم	20/53	79
ویتامینA	واحد بین المللی	10	---
بتاکاروتن	میکروگرم	6	---
لوتئین	میکروگرم	75	---
تیامین (ویتامین B1)	میلی‌گرم	0/052	0/067
ریبوفلاوین (ویتامین B2)	میلی‌گرم	0/066	0/053
نیاسین (ویتامین B3)	میلی‌گرم	1/274	0/293
پانتوتنیک اسید	میلی‌گرم	0/589	0/377
ویتامین B6	میلی‌گرم	0/165	0/073
فولات (ویتامین B9 )	میکروگرم	19	38
ویتامین C	میلی‌گرم	0/4	10/2
ویتامین E	میلی‌گرم	0/05	0/6
ویتامین K	میکروگرم	2/7	16/4
کلسیم	میلی‌گرم	39	10
آهن	میلی‌گرم	1/02	0/3
منیزیوم	میلی‌گرم	43	12
منگنز	میلی‌گرم	0/262	0/119
فسفات	میلی‌گرم	62	36
پتاسیم	میلی‌گرم	656	236
سدیم	میلی‌گرم	2	3
روی	میلی‌گرم	0/29	0/35

برتری میوه بر گوشت از دیدگاه قرآن کریم

به‌منظور شناخت دقیق دیدگاه قرآن کریم دربارة ارزش غذایی بالای میوه در مقایسه با گوشت، آیات 20و21 سوره واقعه ﴿وَ فَاكِهَةٍ مِّمَّا يَتَخَيرَُّونَ * وَ لَحْمِ طَيرٍ مِّمَّا يَشْتَهُونَ﴾ بررسی می‌گردد.

سوره واقعه، چهل‌و‌چهارمين سوره قرآن، در مكه نازل شده است. این سوره از قيامت و ويژگي‌هاى آن سخن مى‏گويد. در ابتدای سوره، نشانه‌های ظهور قيامت و حوادث مقارن آن بیان می‌گردد؛ سپس به تقسيم‌بندی‌ انسان‌ها در آن روز به اصحاب يمين و اصحاب شمال و مقربين اشاره شده و دربارة حالات هر گروه و پاداش‌ها و عذاب‌های ایشان بحث می‌‌شود. در ادامه سوره، مسائل مختلفی همچون خلقت انسان از نطفه، نزول باران، رشد گياهان و حالت احتضار ذکر می‌شود و سرانجام، با بیان پاداش و كيفر مؤمنان و كافران سوره پايان مى‌یابد. در آیات 20و21 از این سوره، خداوند درباره بهشتیان می‌فرماید: و ميوه از هر چه اختيار كنند و از گوشت پرنده هر چه بخواهند (وَ فَاكِهَةٍ مِّمَّا يَتَخَيرَُّونَ * وَ لَحْمِ طَيرٍ مِّمَّا يَشْتَهُونَ) برای اهل جنّت مهیا است. با توجه به آیه، معنای دو واژه «فاکهه و لحم» و کاربرد آن دو در قرآن و برگزیدن فعل «يَتَخَيرَُّونَ» برای فاکهه و «يَشْتَهُونَ» برای لحم تأمل‌برانگیز و قابل بررسی است.

درخصوص معنای فاکهه گفتنی است ریشه «ف-ک-ه» دلالت بر خوش‌طبع بودن خوب بودن و پسندیده بودن دارد. اسم «فاکهه» نیز از همین ریشه بوده و دلالت بر لذیذ و خوشمزه‌بودن دارد . دربارة معنای «فَاكِهَة» میان علماء اختلاف نظر است. برخی گویند مقصود از آن، تمام ميوه‏‌هاست و تکرار نام بعضی از میوه‌ها در قرآن، مانند آیه «فِيهِما فاكِهَةٌ وَ نَخْلٌ وَ رُمَّانٌ» ، به‌دلیل برتری دادن نخل و انار بر سایر میوه‌ها است. ولی برخی دیگر گویند ميوه‏‌هایی که در قرآن ذکر شده مانند انار و انگور، «فاکهه» نامیده نمی‌شوند ؛ چون اگر «فاکهه» بودند، دیگر تکرار نمی‌شدند . ابومنصور أزهرى در این‌باره مى‏‌گويد: من احدى از عرب را سراغ ندارم كه خرما و انگور و انار را جزو ميوه‏‌ها نداند و هر كسى (نعمان بن ثابت) چنين بگويد از جهالت او نسبت به كلام عرب و علم لغت و تأويل قرآن و عربى مبين است. حال‌آنکه این شیوة زبان عربی است که ابتدا چیزی را به‌طور كلى و عام نام مى‏‌برد و سپس چيزی از آن را اختصاصاً ذكر مى‌‏كند ، چنانكه در قرآن نظیرش آمده است: ﴿وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِيِّينَ مِيثاقَهُمْ وَ مِنْكَ وَ مِنْ نُوحٍ وَ إِبْراهِيمَ وَ مُوسى‏ وَ عِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ ...﴾ نخست «نبيين» را نام مى‌‏برد و سپس پيامبر اسلام، نوح، ابراهيم، موسى و عيسى(ع) را، پس معطوف نمودن اين پيامبران به واژه «نبيين» به‌خاطر فضيلت آن‌ها بر ساير انبياء است، نه به‌دلیل خروج آن‌ها از زمرة انبیاء .

در خصوص معنای «فاکهه» نیز گفته شده عبارت از هر چيز خوردنى سرورآور است ؛ ولى فيومى گويد: فاكهه هر آن چيزى است كه با خوردن آن متنعّم شوند، خشك باشد يا مرطوب. به نعمت بهشتى از آن‌رو فاكهه و فواكه‏ گفته شده كه انسان از آن متنعّم و مسرور مي‌شود. پس، بنا بر آنكه فاكهه را مطلق خوردنى گفتيم ذكر بعضى از خوردني‌ها در رديف «فاكهه» به سبب اهميّت و ذكر خاصّ بعد از عامّ است، مانند ﴿وَ أَمْدَدْناهُمْ بِفاكِهَةٍ وَ لَحْمٍ ...﴾ .

کاربرد «فاکهه و فواکه» در قرآن به‌صورت مفرد و جمع، 14 مرتبه است. در جدول شماره یک، کاربردهای آن دو بیان شده است.

جدول1: کاربرد فاکهه و فواکه در قرآن
کاربرد فاکهه در قرآن
لَهُمْ فِيهَا فَٰكِهَةٌ وَلَهُم مَّا يَدَّعُونَ آیه 57 سوره یس
مُتَّكِـِٔينَ فِيهَا يَدْعُونَ فِيهَا بِفَٰكِهَةٍ كَثِيرَةٍ وَشَرَابٍ آیه 51 سوره ص
لَكُمْ فِيهَا فَٰكِهَةٌ كَثِيرَةٌ مِّنْهَا تَأْكُلُونَ آیه 73 سوره زخرف
يَدْعُونَ فِيهَا بِكُلِّ فَٰكِهَةٍ ءَامِنِينَ آیه 55 سوره دخان
وَأَمْدَدْنَٰهُم بِفَٰكِهَةٍ وَلَحْمٍ مِّمَّا يَشْتَهُونَ آیه 22 سوره طور
فِيهَا فَٰكِهَةٌ وَٱلنَّخْلُ ذَاتُ ٱلْأَكْمَامِ آیه 11 سوره الرحمن
فِيهِمَا مِن كُلِّ فَٰكِهَةٍ زَوْجَانِ آیه 52 سوره الرحمن
فِيهِمَا فَٰكِهَةٌ وَنَخْلٌ وَرُمَّانٌ آیه 68 سوره الرحمن
وَفَٰكِهَةٍ مِّمَّا يَتَخَيَّرُونَ آیه 20 سوره واقعه
وَفَٰكِهَةٍ كَثِيرَةٍ آیه 32 سوره واقعه
وَفَٰكِهَةً وَأَبًّا آیه 31 سوره عبس
کاربرد فواکه در قرآن
فَأَنشَأْنَا لَكُم بِهِۦ جَنَّٰتٍ مِّن نَّخِيلٍ وَأَعْنَٰبٍ لَّكُمْ فِيهَا فَوَٰكِهُ كَثِيرَةٌ وَمِنْهَا تَأْكُلُونَ آیه 19 سوره مومنون
فَوَٰكِهُ وَهُم مُّكْرَمُونَ آیه 42 سوره صافات
وَفَوَٰكِهَ مِمَّا يَشْتَهُونَ آیه 42 سوره مرسلات

همچنین «لحم» به‌معنای گوشت، جمع آن لُحُوم، لِحَام، لُحْمَان و أَلْحُمٌ است . ریشه «ل-ح-م» بر تداخل و به‌هم پیوستگی دلالت دارد، مانند گوشت که اجزاء آن به یکدیگر پیوسته و متصل هستند . این ریشه در اصل به آنچه بر پشت چیزی است و موجب اتصال و پیوند می‌گردد، اطلاق می‌شود. از مصادیق آن، گوشت بدن یا به‌عبارت دیگر عضلاتی است که موجب انقباض و انبساط و تحرّک اعضاء می‌شود .

لازم به یاد‌آوری است ریشه «لحم» در 12 آیه قرآن به‌کار رفته است؛ امّا صرفاً در آیه 22 سوره طور به گوشت پرندگان تأکید شده است. در جدول شماره دو، کاربرد لحم و جمع آن، لحوم در قرآن دسته‌بندی شده است. البته، سایر جمع‌های لحم در قرآن به‌کار نرفته است.

جدول2: کاربرد لحم و لحوم در قرآن
کاربرد لحم در قرآن
إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ ٱلْمَيْتَةَ وَٱلدَّمَ وَلَحْمَ ٱلْخِنزِيرِ وَمَآ أُهِلَّ بِهِۦ لِغَيْرِ ٱللَّهِ فَمَنِ ٱضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ فَلَآ إِثْمَ عَلَيْهِ إِنَّ ٱللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ آیه 173 سوره بقره
حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ ٱلْمَيْتَةُ وَٱلدَّمُ وَلَحْمُ ٱلْخِنزِيرِ وَمَآ أُهِلَّ لِغَيْرِ ٱللَّهِ بِهِۦ وَٱلْمُنْخَنِقَةُ وَٱلْمَوْقُوذَةُ وَٱلْمُتَرَدِّيَةُ وَٱلنَّطِيحَةُ وَمَآ أَكَلَ ٱلسَّبُعُ إِلَّا مَا ذَكَّيْتُمْ وَمَا ذُبِحَ عَلَى ٱلنُّصُبِ وَأَن تَسْتَقْسِمُوا۟ بِٱلْأَزْلَٰمِ ذَٰلِكُمْ فِسْقٌ ٱلْيَوْمَ يَئِسَ ٱلَّذِينَ كَفَرُوا۟ مِن دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَٱخْشَوْنِ ٱلْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِى وَرَضِيتُ لَكُمُ ٱلْإِسْلَٰمَ دِينًا فَمَنِ ٱضْطُرَّ فِى مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِّإِثْمٍ فَإِنَّ ٱللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ آیه 3 سوره مائده
قُل لَّآ أَجِدُ فِى مَآ أُوحِىَ إِلَىَّ مُحَرَّمًا عَلَىٰ طَاعِمٍ يَطْعَمُهُۥٓ إِلَّآ أَن يَكُونَ مَيْتَةً أَوْ دَمًا مَّسْفُوحًا أَوْ لَحْمَ خِنزِيرٍ فَإِنَّهُۥ رِجْسٌ أَوْ فِسْقًا أُهِلَّ لِغَيْرِ ٱللَّهِ بِهِۦ فَمَنِ ٱضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ فَإِنَّ رَبَّكَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ آیه 145 سوره انعام
إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ ٱلْمَيْتَةَ وَٱلدَّمَ وَلَحْمَ ٱلْخِنزِيرِ وَمَآ أُهِلَّ لِغَيْرِ ٱللَّهِ بِهِۦ فَمَنِ ٱضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ فَإِنَّ ٱللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ آیه 115 سوره نحل
أَوْ كَٱلَّذِى مَرَّ عَلَىٰ قَرْيَةٍ وَهِىَ خَاوِيَةٌ عَلَىٰ عُرُوشِهَا قَالَ أَنَّىٰ يُحْىِۦ هَٰذِهِ ٱللَّهُ بَعْدَ مَوْتِهَا فَأَمَاتَهُ ٱللَّهُ مِا۟ئَةَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُۥ قَالَ كَمْ لَبِثْتَ قَالَ لَبِثْتُ يَوْمًا أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ قَالَ بَل لَّبِثْتَ مِا۟ئَةَ عَامٍ فَٱنظُرْ إِلَىٰ طَعَامِكَ وَشَرَابِكَ لَمْ يَتَسَنَّهْ وَٱنظُرْ إِلَىٰ حِمَارِكَ وَلِنَجْعَلَكَ ءَايَةً لِّلنَّاسِ وَٱنظُرْ إِلَى ٱلْعِظَامِ كَيْفَ نُنشِزُهَا ثُمَّ نَكْسُوهَا لَحْمًا فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُۥ قَالَ أَعْلَمُ أَنَّ ٱللَّهَ عَلَىٰ كُلِّ شَىْءٍ قَدِيرٌ آیه 259 سوره بقره
ثُمَّ خَلَقْنَا ٱلنُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا ٱلْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا ٱلْمُضْغَةَ عِظَٰمًا فَكَسَوْنَا ٱلْعِظَٰمَ لَحْمًا ثُمَّ أَنشَأْنَٰهُ خَلْقًا ءَاخَرَ فَتَبَارَكَ ٱللَّهُ أَحْسَنُ ٱلْخَٰلِقِينَ آیه 14 سوره مومنون
وَهُوَ ٱلَّذِى سَخَّرَ ٱلْبَحْرَ لِتَأْكُلُوا۟ مِنْهُ لَحْمًا طَرِيًّا وَتَسْتَخْرِجُوا۟ مِنْهُ حِلْيَةً تَلْبَسُونَهَا وَتَرَى ٱلْفُلْكَ مَوَاخِرَ فِيهِ وَلِتَبْتَغُوا۟ مِن فَضْلِهِۦ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ آیه 14 سوره نحل
وَمَا يَسْتَوِى ٱلْبَحْرَانِ هَٰذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ سَآئِغٌ شَرَابُهُۥ وَهَٰذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ وَمِن كُلٍّ تَأْكُلُونَ لَحْمًا طَرِيًّا وَتَسْتَخْرِجُونَ حِلْيَةً تَلْبَسُونَهَا وَتَرَى ٱلْفُلْكَ فِيهِ مَوَاخِرَ لِتَبْتَغُوا۟ مِن فَضْلِهِۦ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ آیه 12 سوره فاطر
يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ ٱجْتَنِبُوا۟ كَثِيرًا مِّنَ ٱلظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ ٱلظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا۟ وَلَا يَغْتَب بَّعْضُكُم بَعْضًا أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَن يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ وَٱتَّقُوا۟ ٱللَّهَ إِنَّ ٱللَّهَ تَوَّابٌ رَّحِيمٌ آیه 12 سوره حجرات
وَأَمْدَدْنَٰهُم بِفَٰكِهَةٍ وَلَحْمٍ مِّمَّا يَشْتَهُونَ آیه 22 سوره طور
وَلَحْمِ طَيْرٍ مِّمَّا يَشْتَهُونَ آیه 21 سوره واقعه
کاربرد لحوم در قرآن
وَيَسْتَعْجِلُونَكَ بِٱلْعَذَابِ وَلَن يُخْلِفَ ٱللَّهُ وَعْدَهُۥ وَإِنَّ يَوْمًا عِندَ رَبِّكَ كَأَلْفِ سَنَةٍ مِّمَّا تَعُدُّونَ آیه 47 سوره حج

در آیات 20و21 سوره واقعه، پس از بررسی معنای فاکهه و لحم در لغت و کاربرد آن دو در قرآن، اين نكته قابل ذكر است كه درباره ميوه تعبير به «يتخيرون» (انتخاب مى‏‌كنند) و در مورد گوشت تعبير به «يشتهون» (اشتها دارند) شده است. بعضى از مفسران خواسته‏‌اند ميان اين دو تعبير، تفاوتى قائل شوند؛ ولى بيشتر به نظر مى‏رسد كه هر دو ناظر به يك معنا است. منظور اين است بهشتيان هر نوع غذايى را بپسندند از سوى خدمتكاران بهشتى در اختيارشان گذاشته مى‌‏شود.‏

گفتنی است فعل «یشتهون» در آیه 42 سوره مرسلات ﴿وَ فَواكِهَ مِمَّا يَشْتَهُونَ﴾ به‌تنهایی، برای «فاکهه» به‌کار رفته و در آیه 21 سوره واقعه ﴿وَ لَحْمِ طَيرٍ مِّمَّا يَشْتَهُونَ﴾ فقط، برای «لحم» و در آیه 22 سوره طور ﴿وَ أَمْدَدْناهُمْ بِفاكِهَةٍ وَ لَحْمٍ مِمَّا يَشْتَهُونَ﴾ برای «فاکهه و لحم»، هر دو استعمال شده است. پس، این امر که فعل «یشتهون» صرفاً مختص به «لحم» یا «فاکهه» دانسته شود، صحیح نیست؛ زیرا همانطور که مشاهده شد، برای هر دو در قرآن به‌کار رفته است.

تعبير «مما يشتهون» نشان مي‌‏دهد كه بهشتيان در انتخاب نوع و كيفيت و كميت غذا‌ها كاملاً آزاد هستند و هرچه بخواهند در اختيارشان است .‏

از منظر دیگر، گفته شده مقدّم داشتن ميوه بر گوشت در این آیات، به‌خاطر آن است كه میوه از نظر تغذيه بهتر و عالي‌تر است به نظر می‌رسد میوه حتی از گوشت پرندگان هم که مخصوصاً، نام آن در قرآن ذكر شده، می‌بایست بهتر باشد.

در حديثى از رسول‌اللَّه ﷺ آمده است كه ایشان فرمودند: « گوشت، بهترین خوراک در دنیا و آخرت است» و در روایت دیگری بیان داشتند: «بر‌ترین خوراك‌ بهشت گوشت است» .

گوشت پرندگان بر‌ترین و اشتها‌برانگیز‌‌ترین و لذیذ‌ترین (نیرومندتر) گوشت‌ها است. فعل «اشتهی» بر وزن افتعال بیانگر مبالغه است و تقدّم ذکر «فاکهه» بر «لحم» شاید بدان سبب است که میوه‌جات پرانرژی‌تر هستند و از این‌رو، دلیل ناسازگاری میان میوه و گوشت پرنده آشکار می‌گردد؛ به‌همین سبب فعل «تخیّر» برای میوه و «اشتهی» برای گوشت پرنده به‌کار رفته؛ زیرا اشتها به غذا ارتباط بیشتری دارد تا به میوه و لذت اشتها به غذا، لذتی افزون بر طعم خوب آن است و انتخاب میوه‌جات، لذت بهره از انواع رنگارنگ آن است .

درهمین راستا، علاوه بر آیات 20و21 سوره واقعه که پیش‌تر بررسی شد، در آیه 22 سوره طور نیز فرموده ﴿وَ أَمْدَدْناهُمْ بِفاكِهَةٍ وَ لَحْمٍ مِمَّا يَشْتَهُونَ﴾ با [هر نوع‏] ميوه و گوشتى كه دلخواه آن‌هاست، آنان را مدد [و تقويت‏] مى‌‏كنيم.

گفتنی است در آيات نخستین سوره طور هم به نعمت‌‌‌های بهشتيان اشاره شده و در آیه مورد بحث، از میوه و گوشت به‌عنوان غذای بهشتيان نام شده است. البته واضح است غذاهاى بهشتى منحصر به اين دو نيست؛ ولى اين‌ها دو غذاى مهم و اساسی هستند. عبارت «وَ أَمْدَدْناهُمْ بِفاكِهَةٍ» اشاره دارد به اين‏كه ميوه‏‌ها و غذاهای بهشتی آن‏چنان نيست كه با تناول‌‏كردن كمبودی در آن‌ها حاصل شود؛ بلكه هميشگی و مستمر و جاودانه است و مقدم داشتن «فاكهه» بر «لحم»، اشاره‏‌اى است به برترى «میوه‌ها بر گوشت‌ها» نکتة مهم آن است که «فاكهة و لحم» اشاره به جنس ميوه و گوشت دارد نه نوع آن‌؛ بنابراین می‌تواند به مفيدتر بودن غذاهاى گياهى نسبت به غذاهاى گوشتى اشاره ‌نماید.

البته، این مسئله را نیز نباید از نظر دور داشت که دو واژه فاکهه و لحم با حرف عطف واو به یکدیگر معطوف شده‌اند. حرف عطف واو‏ در زبان عربی در صورتی‌که معطوف و معطوف‌علیه هر دو مفرد باشند، بر مطلق اشتراک و جمع در معنا دلالت دارد. منظور از اشتراک مطلق و جمع مطلق آن است که بر معنایی بیش از شریک قراردادن (معطوف و معطوف‌علیه) در معنای عام دلالت ندارد. به‌عبارت دیگر، بر ترتیب زمانی و مصاحبت و تعقیب بدون فاصله یا با فاصله و برتری و عدم برتری میان معطوف و معطوف‌علیه دلالت ندارد .

بنابراین تقدّم ذکر چیزی بر چیزی دیگر همراه با حرف عطف «واو»، همیشه دلالت بر برتری یکی بر دیگری ندارد؛ چنانکه خداوند در آیه 20 سوره حشر «لا يَسْتَوي أَصْحابُ النَّارِ وَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمُ الْفائِزُونَ» ابتدا اهل دوزخ را بیان می‌دارد، سپس از بهشتیان سخن می‌گوید. این تقدم، دلالت بر برتری اهل جهنم ندارد یا در آیه 16 سوره رعد «... هَلْ يَسْتَوِي الْأَعْمى‏ وَ الْبَصيرُ أَمْ هَلْ تَسْتَوِي الظُّلُماتُ وَ النُّورُ ...» قصد برتری‌دادن نابینا بر بینا را ندارد.

همچنان‌که دقّت در روایاتی که دربارة آداب خوردن میوه آورده شده، نشان می‌دهد از مسائلی نظیر شستن میوه، جدا نکردن پوست آن، خوردن میوه نوبر‌، دانه‌دانه خوردن میوه و پرهیز از خوردن چند میوه با هم سخن گفته شده، همچنان‌که به ذکر نام خدا به هنگام خوردن و دعا به هنگام دیدن میوه نوبر نیز اشاره شده است ؛ ولی سخنی از خوردن میوه قبل از غذا در احادیث آورده نشده است. بنابراین اگرچه علم، بالابودن ارزش مواد غذایی گیاهی بر گوشتی و خوردن میوه قبل از غذا را تأیید می‌کند؛ امّا نمی‌توان از دیدگاه آیات قرآن کریم و روایات، این تقدّم بیانی را به‌عنوان یک قاعدة کلی، عمومیت داد.

نتیجه‌گیری

آنچه واضح است اینکه آیات 20و21 سوره واقعه ﴿وَ فَاكِهَةٍ مِّمَّا يَتَخَيرَُّونَ * وَ لَحْمِ طَيرٍ مِّمَّا يَشْتَهُونَ﴾ و آیه 22 سوره طور ﴿وَ أَمْدَدْناهُمْ بِفاكِهَةٍ وَ لَحْمٍ مِمَّا يَشْتَهُونَ﴾ دربارة مؤمنانی است که در بهشت از ميوه‌‌ها و گوشت‌های بهشتی متنّعم هستند. پس، نخست آنکه نمی‌توان این آیات را که درخصوص بهشتیان است، به اهل دنیا و قوانین حاکم بر آن‌ها تعمیم داد؛ دوم آنکه تقدّم ذکر چیزی بر چیزی دیگر همراه با حرف عطف «واو»، همیشه دلالت بر برتری یکی بر دیگری ندارد؛ علاوه بر آنکه عکس آن نیز در قرآن صادق است.

بنابراین اگرچه علم، برتری مواد غذایی گیاهی بر گوشتی و خوردن میوه قبل از غذا را تأیید می‌کند؛ امّا نمی‌توان این تقدّم بیانی را به‌عنوان یک قاعده کلی، عمومیت داد. از این‌رو، ادعای اعجاز نیز درباره آن صحیح به‌نظر نمی‌رسد.

پانویس و منابع

1. فولادوند، محمدمهدى، 1415ق، ترجمه قرآن، چ1، تهران: دار القرآن‌الكريم (دفتر مطالعات تاريخ و معارف اسلامى).

2. ابن‌عاشور، محمد بن طاهر، التحرير و التنوير.

3. ابن‌فارس، احمد، بی‌تا، معجم المقاییس فی اللغه، به‌تحقیق شهاب‌الدین ابو‌عمرو، بیروت: دار الفکر.

4. ابن‌منظور، محمدبن‌مكرم، 1414ق، لسان العرب، چ3، بيروت: دار صادر.

5. اصفهانی، محمدمهدی، 1369، بهداشت تغذیه (خوردنیها و درمان با غذا)، تهران: سهامی انتشار.

6. راغب‌اصفهانى، حسين‌بن‌محمد، 1412ق، المفردات في غريب القرآن، چ1، بيروت: دارالعلم، دمشق: الدار الشاميه.

7. شركا، گيتي، «برخوان گسترده بهشت، ميوه‏ها و خوراكيهاي بهشتي»، در دسترس: http://seraj.ir/engine/View_article.asp?LangStr=f_&ID=A55592

8. صدرایی، رزیتا، 1380، مجموعه ضروریات و آزمونهای مراجع علوم پایه پزشکی، درسنامه بهداشت. تهران: کتاب میر.

9. طباطبايى، سيدمحمدحسين، 1417ق، الميزان فى تفسير القرآن، چ5، قم: جامعه مدرسين حوزه علميه قم.

10. طبرسى، فضل‌بن‌حسن، 1372ش، مجمع البيان فى تفسير القرآن، چ3، تهران: ناصرخسرو.

11. عباس، حسن، 1428ق، النحو الوافی، چ1.

12. عروسى‌حويزى، عبدعلى‌بن‌جمعه، 1415ق، تفسير نور الثقلين، چ4، قم: اسماعيليان.

13. عزیزیان، دینا، 1372، مورفولوژی مقایسه‌ای گیاهان آوندی، تهران: دانشگاه شهید بهشتی.

14. فراهيدى، خليل‌بن‌احمد،1410ق، كتاب العين، چ2، قم: هجرت.

15. فروزانی، مینو، 1363، مبانی تغذیه، تهران: سهامی چهر.

16. فيومى، احمدبن‌محمد، بی‌تا، مصباح المنير.

17. قرشى، سيدعلى‌اكبر، 1371ش، قاموس قرآن، چ6، تهران: دار الكتب الإسلامية.

18. قمى‌مشهدى، محمد‌بن‌محمدرضا، 1368ش، تفسير كنز الدقائق و بحر الغرائب، چ1، تهران: وزارت ارشاد اسلامى.

19. کشاورز، سید علی، 1374، تغذیه و بهداشت عمومی از دیدگاه اپیدمیولوژی و سیاست‌های پیشگیری، تهران: دانشگاه تهران.

20. کلینی، الکافی، اسلامیه.

21. محمدی‌ ری‌‌شهری، محمد و دیگران، 1384، دانش‌نامة احادیث پزشکی، ترجمه حسین صابری، قم: دارالحدیث.

22. مصطفوى، حسن، 1360ش، التحقيق في كلمات القرآن الكريم، تهران: نشر كتاب.

23. مكارم‌شيرازى، ناصر، 1374ش، تفسير نمونه، چ1، تهران: دار الكتب الإسلامية.

24. مهدی‌زاده، یوسف، 1383، پاسخ پرسش‌های تغذیه‌ای برای بیماری‌های مختلف، قم: شمیم کوثر.

25.. میرنظامی‌ضیابری، سیدحسین و حسن جهاندیده‌کوهی، 1380، غذا، اصول و روشهای نگهداری مواد غذایی، تهران: علوم کشاورزی.

26. نورى‌زاد، صمد، 1383، آن‏سوى آيه‌‏ها نگرشى بر اعجازهاى پزشكى قرآن‏، چ1، قم: آيت عشق‏.