فرایند ایجاد شیر در حیوانات از منظر قرآن و علم

وَإِنَّ لَكُمْ فِى ٱلْأَنْعَٰمِ لَعِبْرَةً نُّسْقِيكُم مِّمَّا فِى بُطُونِهِۦ مِنۢ بَيْنِ فَرْثٍ وَدَمٍ لَّبَنًا خَالِصًا سَآئِغًا لِّلشَّٰرِبِينَ

و در وجود چهارپایان، برای شما (درسهای) عبرتی است: از درون شکم آنها، از میان غذاهای هضم‌شده و خون، شیر خالص و گوارا به شما می‌نوشانیم!

آیه 66 سوره نحل

چکیده

شیر از جمله کامل‌ترین و سودمندترین مواد غذایی برای بشر است. از اهمیّت شیر، چه شیر مادر و چه شیر برخی حیوانات، در آیات و روایات، بسیار سخن گفته شده است.

خداوند در قرآن کریم، در آیه 66 سوره نحل، به‌طور واضح منشأ تولید شیر را فرث و دم می‌داند. از آنجایی که معنی فرث، مواد داخل شکم بوده و معنی دم نیز خون است، بنابراین هدف از این مطالعه بررسی علمی ارتباط تولید شیر با مواد داخل سیستم گوارش و خون است. در این مطالعه احتمالات مختلف بررسی گردیده و به هر کدام، با توجه به یافته‌های علمی جدید پاسخ داده شده است.

نزدیکی غدد شیری به سیستم گوارشی در فرایند ایجاد شیر نقشی ندارد؛ زیرا غدد شیری نمی‌توانند به‌طور مستقیم و بدون دخالت سیستم عروقی، مواد گوارش یافته را از سلول‌های گوارشی دریافت کنند.

از این‌رو، تعبیر «مِن بَينْ‌ِ فَرْثٍ وَ دَمٍ»، احتمالاً اشاره به منشأ ایجاد شیر، ابتدا از فرث و سپس از دم می‌نماید؛ بدین صورت که مواد سازندۀ شیر، ابتدا از مواد هضم شده درون روده‌ها استخراج می‌شود، سپس به خون انتقال یافته، آنگاه از مواد موجود در رگ‌های خونی بیرون می‌آید.

مقدمه

همواره در طول حیات، شیر یکی از سودترین مواد غذایی بشر به‌شمار می‌رفته که ضمن تضمین سلامت انسان‌، درمان‌کنندۀ بسیاری از بیماری‌های او نیز بوده است. همچنان‌که در روایات آورده شده، شیر درمان‌کننده اغلب بیماری‌ها است؛ مگر مرگ که چاره‌ای از آن نیست. امیرالمؤمنین علی(ع) در بیان فواید بی‌شمار شیر می‌فرماید: نوشیدن شیر، شفای هر درد است، مگر مرگ . همچنین مرحوم کلینی در کتاب الکافی آورده شیر گاو، دارو است.

در آیه 66 سوره نحل، فرایند ایجاد شیر در حیوانات با تعبیر «نُّسْقِيكمُ مِّمَّا فىِ بُطُونِهِ مِن بَينْ‌ِ فَرْثٍ وَ دَمٍ» توصیف شده تا شاید آنچه از شکم ستوران، از میان سرگین و خون به‌صورت شیری پاک بیرون می‌آید، عبرتی برای پندآموزان گردد. اندیشیدن به تولید شیر در طی یک فرایند طبیعی و تفکّر به تعابیر قرآن که بیانگر تولید شیر از میان پست‌ترین فضولات حیوانی (فَرْثٍ) و خون (دَم) است، هر خردمندی را به کنکاش در فهم روابط میان این سه پدیده وامی‌دارد. چگونه ممکن است شیری که در نهایت خلوص و پاکی و با رنگ و طعم گوارا است از سرگینی که در اوج پستی و خونی که شریان حیات است، به‌وجود آمده باشد؟!

درخصوص تعبیر «مِن بَينْ‌ِ فَرْثٍ وَ دَمٍ»، دو احتمال وجودارد. نخست آنکه آیا مقصود قرآن از تعبیر «مِن بَينْ‌ِ فَرْثٍ وَ دَمٍ»، اشاره به تولید شیر از مکانی (پستان) است که میان مکان مواد گوارش‌ یافته و خون قرار دارد یا غرض، اشاره به ترتیب منشآت شیر است.

همان‌طورکه می‌دانیم غدد شیری پستانداران چهارپا از یک طرف در نزدیکی سیستم گوارشی قرار داشته و از طرف دیگر توسط عروق خونی بسیاری پوشیده شده است. سؤالی که در اینجا مطرح است اینکه آیا این نزدیکی مکانی در ایجاد شیر نقش دارد یا خیر.

مطالعات انجام شده در این زمینه نشان داده است که با وجود نزدیکی سیستم گوارش با پستان، سلول‌های غدد شیری نمی‌توانند به‌طور مستقیم مواد گوارشی جذب شده از سلول‌های گوارشی را بدون دخالت سیستم عروقی دریافت کنند. در حقیقت دانشمندان معتقدند نزدیکی غدد شیری به سیستم گوارشی در فرایند تولید شیر نقش ندارد.

پس آیا تعبیر «مِن بَينْ‌ِ فَرْثٍ وَ دَمٍ»، می‌تواند اشاره به منشأ ایجاد شیر، ابتدا از فرث و سپس از دم نماید؛ بدین صورت که مواد سازندۀ شیر، ابتدا از مواد هضم شده درون روده‌ها استخراج می‌شود، سپس به خون انتقال یافته، آنگاه از مواد موجود در رگ‌های خونی بیرون می‌آید. آیا دستاوردهای جدید علم نیز از این مطلب حمایت می‌کند.

از این‌رو، برای فهم دقیق قرآن و شناخت یافته‌های علمی جدید می‌بایست به بررسی آیات و روایات و علم زیست‌شناسی پرداخت.

روند تولید شیر در حیوانات از منظر قرآن

چهارپایان در شبه جزیره عربستان، با توجه به کارکردهای متفاوت آن‌ها، از اهمیّت بسیاری برخوردار بوده و یکی از ضروریات زندگی مردم آن عصر به‌شمار می‌رفته؛ بنابراین، برای هم‌عصران نزول قرآن کاملاً شناخت‌شده و ملموس بوده و می‌توانسته موضوعی برای عبرت باشد. چنانکه در آیه 66 سوره نحل، خداوند دام‌ها را به‌عنوان ابزاری براى عبرت بشر برگزیده و فرموده: ﴿وَ إِنَّ لَكمُ‌ْ فىِ الْأَنْعَامِ لَعِبرةً نُّسْقِيكمُ مِّمَّا فىِ بُطُونِهِ مِن بَينْ‌ِ فَرْثٍ وَ دَمٍ لَّبَنًا خَالِصًا سَائغًا لِّلشَّاربِينَ﴾، در دام‌ها قطعاً براى شما عبرتى است، از آنچه در [لابلاى] شكم آن‌هاست، از ميان سرگين و خون، شيرى ناب به شما مى‌نوشانيم كه براى نوشندگان گوارا است.

به‌منظور درک صحیح آیه، می‌بایست نخست به معنی واژه «انعام» و کاربرد آن در قرآن پرداخت. واژۀ «نَعَم» از ریشه «ن-ع-م» مشتقات فراوانی دارد؛ ولی برخلاف کثرت مشتقات به یک اصل بازمی‌گردد که عبارت است از نعمت و رفاه و صلاح. از جمله مشتقات آن، «نعمه» به‌معنای مال و ثروتی است که خداوند به بنده‌اش می‌بخشد .

«نَعَم» به‌معنای شتران بسیار است . همچنین، «نَعَم» نام مخصوص شتر است و جمع آن «أَنْعَام» می‌باشد. نام‌گذاری شتر به «نَعَم و أَنْعَام» به اين دلیل است كه شتر در نزد عرب بزرگ‌ترين نعمت است و در آن، خیر و برکت بسیاری است ؛ «أنعام به گاو و گوسفند و شتر هر سه اطلاق مي‌شود و حتماً بايستى در ميان آن‌ها شتر هم باشد تا أنعام نامیده شود» .

برخی گویند: «نَعَم» مذکر است و مؤنث نمی‌شود ؛ ولی بعضی دیگر گویند: «نَعَم» برای مذکر و مؤنث، هر دو کاربرد دارد .

در عربی، هنگامی‌که «نَعَم» به‌صورت مفرد به کار می‌برد، فقط معنای شتر مدّ نظر است؛ ولی زمانی‌که می‌گویند «أنعام» مقصود شتر و گاو و گوسفند است . گفته‌اند: شتر را به‌تنهائى نعم گويند؛ ولى گاو و گوسفند را، نه .

در قرآن کریم به چهارپایان و منافع و کاربردهای گوناگون آن‌ها نیز اشاره شده است، نام چهارپایان (انعام) 27مرتبه در قرآن به‌کار رفته و به رنگ‌های مختلف ﴿... وَ الْأَنْعامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ...﴾، و وجود نر و مادّه در میان آن‌ها ﴿... وَ مِنَ الْأَنْعامِ أَزْواجاً ...﴾ اشاره شده است. همچنین، چهارپایان به‌عنوان وسیله‌ای برای حمل بار و تهیه غذا ﴿اللَّهُ الَّذي جَعَلَ لَكُمُ الْأَنْعامَ لِتَرْكَبُوا مِنْها وَ مِنْها تَأْكُلُونَ﴾، و ابزاری برای ساخت خانه و وسایل زندگی ﴿... وَ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ جُلُودِ الْأَنْعامِ بُيُوتاً تَسْتَخِفُّونَها يَوْمَ ظَعْنِكُمْ وَ يَوْمَ إِقامَتِكُمْ وَ مِنْ أَصْوافِها وَ أَوْبارِها وَ أَشْعارِها أَثاثاً وَ مَتاعاً إِلى حينٍ﴾، معرفی شده‌اند. در آیه 21 سوره مؤمنون نیز ﴿وَ إِنَّ لَكُمْ فِي الْأَنْعامِ لَعِبْرَةً نُسْقيكُمْ مِمَّا في بُطُونِها وَ لَكُمْ فيها مَنافِعُ كَثيرَةٌ وَ مِنْها تَأْكُلُونَ﴾ به تولید شیر توسط چهارپایان و منافع بسیار آن‌ها اشاره شده است. پس از اشاره به عبرت‌انگیزی چهارپایان، به نوشیدن شیر از شکم دام‌ها اشاره می‌گردد: «نُّسْقِيكمُ مِّمَّا فىِ بُطُونِهِ». این تعبیر بيانگر جملة «وَ إِنَّ لَكُمْ فِي الْأَنْعامِ لَعِبْرَةً» است (ابن‌عاشور، بی‌تا: ج13، 160). به‌عبارت دیگر، «نُسْقِيكُمْ مِمَّا فِي بُطُونِهِ» جمله‌اي است كه در پاسخ سؤال مقدّری آورده شده (جمله مستأنفه بياني) (صافى، 1418: ج14، 347)، گوئی سؤال مطرح شده که چه عبرتی در چهارپایان است که جواب داده شده نوشیدن از آنچه در شکم آن‌هاست (نسقيكم مِمَّا فِي بُطُونِهِ)، عبرت است (زمخشرى، 1407: ج2، 615؛ آلوسى، 1415: ج7، 414).

نتیجه‌گیری

با توجه به مطالبی که در بالا ذکر شد، کاملاً مشخص است که منشأ شیر اولا، ذرات غذایی کوچکی که هستند که در سیستم گوارشی تجزیه شده و توسط عروق احاطه کننده آن جذب می‌شوند. همچنین مطالعات نشان داده که تمامی مواد موجود در سیستم گوارش می‌تواند منشأ تولید شیر باشد چراکه به‌طور مثال ماده اولیه تولید کربوهیدارت در شیر از شکمبه گاو جذب می‌شوند در حالی که مواد اولیه برای سنتز چربی شیر از روده گاو جذب می‌شوند. در حقیقت در نوشخوار کنندگان بر خلاف انسان‌ها جذب ذرات غذایی تجزیه شده تنها منحصر به روده نیست. بنابراین می‌توان گفت که منبع مواد موجود در شیر نوشخوارکنندگان مواد موجود در تمامی سیستم گوارشی است که فرث هم همین معنی را می‌دهد.

از طرف دیگر خداوند در آیه یکی دیگر از منابع تولید شیر را خون می‌داند. نقش خون در تولید شیر بسیار حیاطی است چرا که خون از یک طرف مواد اولیه مورد استفاده در تولید شیر را از سیستم گوارشی جذب کرده و آن را به غدد پستانی انتقال می‌دهد. از طرف دیگر تحویل این مواد به غدد پستانی تحت تأثیر هومورن‌های درگیر در تولید شیر است. به عبارت دیگر در زمانی که حیوان باردار نیست تنها مقداری از این مواد به پستان‌ها می‌رسد که مورد نیاز تغذیه آن‌ها است. امّا در دروان بارداری به علت افزایش هورمون‌های شیردهی مانند پرولاکتین و هورمون رشد، تحویل مواد پیش‌ساز شیر از خون به غدد پستانی بسیار بیشتر می‌شود.که البته این مسئله بدلیل افزایش عروق خونی در اطراف غدد شیری و همچنین افزایش گیرنده‌های سلولی در سلول‌های اپیتلیال غدد شیری می‌باشد که همگی این تغییرات در زمان بارداری و شیردهی تحت تأثیر هورمون‌های شیردهی انجام می‌شود. بنابراین می‌توان دید که خون با انتقال مواد اولیه تولید شیر و همچنین هورمون‌های درگیر در تولید شیر نقش بسیار مهمی را در فرایند تولید شیر بازی می‌کند.

پانویس و منابع

1. فولادوند، محمدمهدى، 1415ق، ترجمه قرآن، چ1، تهران: دار القرآن‌الكريم (دفتر مطالعات تاريخ و معارف اسلامى).

2. آلوسى، سيدمحمود، 1415ق، روح المعانى فى تفسير القرآن العظيم، چ1، بيروت: دارالكتب العلميه.

3. ابن‌عاشور، محمد بن طاهر، التحرير و التنوير.

4. ابن‌فارس، احمد، بی‌تا، معجم المقاییس فی اللغه، به‌تحقیق شهاب‌الدین ابوعمروابو‌عمرو، بیروت: دار الفکر.

5. ابن‌منظور، محمدبن‌مكرم، 1414ق، لسان العرب، چ3، بيروت: دار صادر.

6. درويش، محيى‌الدين، 1415ق، اعراب القرآن و بيانه، چ4، سوريه: دار الارشاد.

7. راغب‌اصفهانى، حسين‌بن‌محمد، 1412ق، المفردات في غريب القرآن، چ1، بيروت: دارالعلم، دمشق: الدار الشاميه.

8. زمخشرى، محمود، 1407ق، الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل، چ1، بيروت: دار الكتاب العربي.

9. شيخ صدوقصدوق‏، 1362ش، الخصال‏الخصال‏، چ1، قم: جامعه‏جامعه مدرسين.‏

10. صافى، محمودبن‌عبدالرحيم، 1418ق، الجدول فى اعراب القرآن، چ4، بيروت: دار الرشيد، دمشق: مؤسسة الإيمان.

11. طباطبايى، سيدمحمدحسين، 1417ق، الميزان فى تفسير القرآن، چ5، قم: جامعه مدرسين حوزه علميه قم.

12. طبرسى، فضل‌بن‌حسن، 1372ش، مجمع البيان فى تفسير القرآن، چ3، تهران: ناصرخسرو.

13. طبرسى، فضل‌بن‌حسن، 1377، تفسير جوامع الجامع، چ1، تهران: دانشگاه تهران و مديريت حوزه علميه قم.

14. فخرالدين‌رازى، ابوعبدالله محمدبن‌عمرمحمد‌بن‌عمر، 1420ق، مفاتيح الغيب، چ3، بيروت: دار احياء التراث العربى.

15. فراهيدى، خليل‌بن‌احمد،1410ق، كتاب العين، چ2، قم: هجرت.

16. فيومى، احمدبن‌محمد، بی‌تا، مصباح المنير.

17. قرشى، سيدعلى‌اكبر، 1371ش، قاموس قرآن، چ6، تهران: دار الكتب الإسلامية.

18. قرشى، سيدعلى‌اكبر، 1377ش، تفسير احسن الحديث، چ3، تهران: بنياد بعثت.

19. کلینی، الکافی، اسلامیه.

20. مترجمان، 1377ش، تفسير هدايت، چ1، مشهد: بنياد پژوهش‌هاى اسلامى آستان قدس رضوى.

21. نصیری، علی و محمدرضا نقدی، بهار و تابستان1390، «اعجازها و شگفتی‌های از قرآن در زیست جانوری»، فصلنامه تخصصي قرآن و علم، س5، ش8.

22. هاشمی، احمد، 1380، جواهر البلاغه، ترجمه محمود خورسندی و حمید مسجدسرائی، چ2، نشر فیض.

23. آلوسى، سيدمحمود، 1415ق، روح المعانى فى تفسير القرآن العظيم، چ1، بيروت: دارالكتب العلميه.

24. ابن‌عاشور، محمد بن طاهر، التحرير و التنوير.

25. ابن‌فارس، احمد، بی‌تا، معجم المقاییس فی اللغه، به‌تحقیق شهاب‌الدین ابو‌عمرو، بیروت: دار الفکر.

26. ابن‌منظور، محمدبن‌مكرم، 1414ق، لسان العرب، چ3، بيروت: دار صادر.

27. درويش، محيى‌الدين، 1415ق، اعراب القرآن و بيانه، چ4، سوريه: دار الارشاد.

28. راغب‌اصفهانى، حسين‌بن‌محمد، 1412ق، المفردات في غريب القرآن، چ1، بيروت: دارالعلم، دمشق: الدار الشاميه.

29. زمخشرى، محمود، 1407ق، الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل، چ1، بيروت: دار الكتاب العربي.

30. شيخ صدوق‏، 1362ش، ‏الخصال‏، چ1، قم: ‏جامعه مدرسين.‏

31. صافى، محمودبن‌عبدالرحيم، 1418ق، الجدول فى اعراب القرآن، چ4، بيروت: دار الرشيد، دمشق: مؤسسة الإيمان.

32. طباطبايى، سيدمحمدحسين، 1417ق، الميزان فى تفسير القرآن، چ5، قم: جامعه مدرسين حوزه علميه قم.

33. طبرسى، فضل‌بن‌حسن، 1372ش، مجمع البيان فى تفسير القرآن، چ3، تهران: ناصرخسرو.

34. طبرسى، فضل‌بن‌حسن، 1377، تفسير جوامع الجامع، چ1، تهران: دانشگاه تهران و مديريت حوزه علميه قم.

35. فخرالدين‌رازى، ابوعبدالله محمد‌بن‌عمر، 1420ق، مفاتيح الغيب، چ3، بيروت: دار احياء التراث العربى.

36. فراهيدى، خليل‌بن‌احمد،1410ق، كتاب العين، چ2، قم: هجرت.

37. فيومى، احمدبن‌محمد، بی‌تا، مصباح المنير.

38. قرشى، سيدعلى‌اكبر، 1371ش، قاموس قرآن، چ6، تهران: دار الكتب الإسلامية.

39. قرشى، سيدعلى‌اكبر، 1377ش، تفسير احسن الحديث، چ3، تهران: بنياد بعثت.

40. کلینی، الکافی، اسلامیه.

41. مترجمان، 1377ش، تفسير هدايت، چ1، مشهد: بنياد پژوهش‌هاى اسلامى آستان قدس رضوى.

42. نصیری، علی و محمدرضا نقدی، بهار و تابستان1390، «اعجازها و شگفتی‌های از قرآن در زیست جانوری»، فصلنامه تخصصي قرآن و علم، س5، ش8.

43. هاشمی، احمد، 1380، جواهر البلاغه، ترجمه محمود خورسندی و حمید مسجدسرائی، چ2، نشر فیض.

44. هوشیار، رضا، پاییز و زمستان1379، «نشانه‌اي از اعجاز علمي قرآن»، فصلنامه پژوهشهای قرآنی، ش23-24، ص218- 237.

45. Bequette BJ, Kyle CE, Crompton LA, Buchan V, Hanigan MD, Insulin regulates milk production and mammary gland and hind-Leg amino acid fluxes and blood flow in lactating goats, Journal of Dairy Science, 2001, 84(1):241-55.

46. Braun RK, Bergman EN, Albert TF, Effect of various synthetic glucocorticoids on milk productin and blood glucose and ketone body concentrations in normal and ketotic cows, Journal of American Veterinary Medicine Association, 1970,157(7):941-6.

47. Dihkstra J, Boer H, Van Bruchem J,, Bruining M, Tamminga S, Absorption of volatile fatty acids from the rumen of lactating dairy cows as influenced by volatile fatty acid concentration, PH and rumen liquid volume, British Journal of Nutrient, 1993, 69(2):385-96.

48. ferlay A, Chabrot J, Elmeddah Y, Doreau M,ruminal lipid balance and intestinal digestion by dairy cows fed calcium salts of rapeseed oil fatty acids or rapeseed oil. Animal journal of science, 1993, 71:2237-2245.

49. Hyward A, The immunology of breast milk. In lactation: physiology, nutrition and breast-feeding, eds. New York:Plenum Press, pp.249-272.

50. Neville MC, Lactogenesis in women: A cascade of events revealed by milk composition. San Diego, Academic Press, PP.87-98.

51. Ollier S, Zhao X, Lacasse P, Effect of prolactin-release inhibition on milk productin and mammary gland involution at drying-off in cows, Journal of Dairy Science, 2013, 96(1):335-43.

52. Pocius PA, Herbein JH, Effect of in vivo administration of growth hormone on milk productin and in vitro hepatic metabolism in dairy cattle, Journal of Dairy Science, 1986, 69(3):713-20.