چرخش بادها

وَٱخْتِلَٰفِ ٱلَّيْلِ وَٱلنَّهَارِ وَمَآ أَنزَلَ ٱللَّهُ مِنَ ٱلسَّمَآءِ مِن رِّزْقٍ فَأَحْيَا بِهِ ٱلْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَتَصْرِيفِ ٱلرِّيَٰحِ ءَايَٰتٌ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ

و نیز در آمد و شد شب و روز، و رزق (و بارانی) که خداوند از آسمان نازل کرده و بوسیله آن زمین را بعد از مردنش حیات بخشیده و همچنین در وزش بادها، نشانه‌های روشنی است برای گروهی که اهل تفکّرند!

آیه 5 سوره جاثیه

بیان ایده

بادها در اطراف زمين، همان‌طور که آيه مطرح کرده، در واقع در يک سيستم جهانی در چرخشند. آن‌ها هوای گرم را از مناطق استوایی به نواحی قطبی و هوای سرد را از نواحی قطبی به مناطق استوایی منتقـل می‌کنند. به اين ترتيب به دمای هوا توازن و تعادل می‌بخشند. در قـطب‌ها هـوای سرد پایين می‌آيد و به طرف نواحی استوایی حرکت می‌کند. در مـناطق اسـتـوایی هـوای گرم بالا می‌رود و در سطوح بالاتر جوی چرخش باد در يک منطقه، رفته رفته هـوای گرم را رو به قـطب‌ها می‌برد. آنچه که ما امروزه می‌دانیم، اینست که چرخش بادها و وزیدن آن‌ها برخلاف یکدیگر باعث می‌شود که ویرانی به بار نیاید و اگر بادها فقط در یک جهت می‌وزیدند، همه چیز ویران می‌شد .

برای انطباق کامل و دقیق اعجاز ادعا شده با یافته‌های علمی بهتر است در ابتدا به چگونگی تشکیل باد و انواع حرکات آن بپردازیم.

جو زمین شامل 4 لایه است (شکل1). واژه آب و هوا و تغییرات آب و هوا در پایین‌ترین لایه آن، یعنی تروپوسفر قابل تعریف است.

شکل 1: لایه های اتمسفر زمین

شکل2: جابجایی هوای گرم استوایی با هوای سرد قطبی

فشار اتمسفری، که به صورت وزن مقدار هوايی که در ستونی به ارتفاع سطح زمين تا انتهای جو قرار دارد تعریف شده، در نزدیک سطح زمین به سرعت با ارتفاع کاهش می‌یابد و یک تغییر کوچک در ارتفاع، اغلب تغییر چشمگیر در فشار هوا تولید می‌کند. هوا در مناطق گرم بالا آمده و صعود می‌کند، جایی‌که فشار اتمسفری پایین است و در مناطق سرد نشست می‌کند و پایین می‌رود، جایی که فشار اتمسفری بالا است (شکل 2،3).

"هوا" تمایل به حرکت ازمناطق با فشار بالابه فشارپایین دارد تا زمانی که فشار هوا به تعادل برسد. "باد" حرکت هوا از مناطق با فشار بالا به مناطق کم فشار است و به عبارت دیگر، باد به دلیل اختلاف در فشار هوا از مکانی به مکان دیگر ایجاد می‌شود. برای مثال هوای گرم در مناطق استوائی به سمت نواحی قطبی و هوای سرد در نواحی قطبی به سمت مناطق استوائی حرکت می‌کند (شکل2).

شکل3: مسیر حرکت بادهای جهانی

مردم از قديم الايام درباره وزيدن باد، حركت و جريان افقى را دریافته بودند، ولى امروزه می‌دانیم که وزيدن باد دايره‏اى است. مثلا در بادهاى محلى، هنگامی ‌كه آفتاب به سطح دريا و خشكى مى‏تابد، زمين زودتر از دريا گرم می‌گردد و هواى آن منبسط شده، به بالا می‌ رود. هواى سطح دريا كه گرم نشده، به صورت نسيم به طرف خشكى می‌ وزد. از طرف بالا، هواى خشكى به سوی دريا رفته، جاى خالى آن را پر می‌ كند. شب ها جريان به عكس است و از خشكى به دريا می‌ وزد چرا كه سطح آب ديرتر از خشكى سرد می‌ شود. بدين طريق ملاحظه می‌شود كه وزش باد دایره‏اى است نه افقى.

در اينجاست كه به يكى از دقایق قرآن پی می‌بريم و آن اينكه قرآن درباره وزش باد كلمه " َتَصْرِيف" را به كار برده كه همان "گرداندن و دایره‏اى بودن" است و نشان از اعجاز کلام الهی دارد.

بررسی لغوی و تفسیری

کلمات اصلی

• الرِّيَاح: بادها، جمع "ریح" به معنی هوای متحرک (راغب، ص370)
• تَصْرِيف الرِّيَاح: باد ها را از حالی به حالی دیگرگرداندن (همو، ص482)؛ گردش بادها [به هر سو] (قرشی،4/125)

اهداف و روش تحقیق

قرآن کریم درآیه 5 سوره جاثيه و آیه 164 سوره بقره، به مسئله دایره‌ای و چرخشی بودن وزش باد تصریح فرموده است. حقیقتی که تا به امروز برای بشر ناشناخته بوده و آن را به صورت جریان افقی پنداشته است. نظر به این که عبارت « وَتَصْرِيفِ الرِّياح » همان گردشی و دایره‌اى بودن را برای حرکت بادها می‌رساند که از یافته‌های علم امروز است، این آیه شریفه می‌تواند از مصادیق اعجاز علمی قرآن کریم به شمار آید. با این وجود برای اظهار نظر دقیق تر علمی درباره اعجاز این آیه باید به سؤالات مطرح شده در دو حوزه قرآنی و علمی پاسخ گفت.

آیات مرتبط

إِنَّ فِى خَلْقِ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضِ وَٱخْتِلَٰفِ ٱلَّيْلِ وَٱلنَّهَارِ وَٱلْفُلْكِ ٱلَّتِى تَجْرِى فِى ٱلْبَحْرِ بِمَا يَنفَعُ ٱلنَّاسَ وَمَآ أَنزَلَ ٱللَّهُ مِنَ ٱلسَّمَآءِ مِن مَّآءٍ فَأَحْيَا بِهِ ٱلْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَبَثَّ فِيهَا مِن كُلِّ دَآبَّةٍ وَتَصْرِيفِ ٱلرِّيَٰحِ وَٱلسَّحَابِ ٱلْمُسَخَّرِ بَيْنَ ٱلسَّمَآءِ وَٱلْأَرْضِ لَءَايَٰتٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ

در آفرینش آسمانها و زمین، و آمد و شد شب و روز، و کشتیهایی که در دریا به سود مردم در حرکتند، و آبی که خداوند از آسمان نازل کرده، و با آن، زمین را پس از مرگ، زنده نموده، و انواع جنبندگان را در آن گسترده، و (همچنین) در تغییر مسیر بادها و ابرهایی که میان زمین و آسمان مسخرند، نشانه‌هایی است (از ذات پاک خدا و یگانگی او) برای مردمی که عقل دارند و می‌اندیشند!

آیه 164 سوره بقره

سوالات تحقیق

1. آیا چرخش باد ها از واژه « تَصْرِيفِ الرِّياح » قابل برداشت است؟
2. واژه « َتَصْرِيف » چه معانی را در بر دارد؟ آیا از عبارت « تَصْرِيفِ الرِّياح » (گردش بادها به هر سو) حرکت مستقیم باد قابل برداشت نیست؟
3. آیا مردم در زمان نزول آیه شریفه از وزيدن باد، حركت و جريان افقى وچرخشی آن آگاهی نداشته‌اند؟
4. آیا بین عبارت " وَالسَّحابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّماءِ وَالْأَرْضِ" و عبارت « وَتَصْرِيفِ الرِّياح » ارتباطی وجود دارد؟
5. نظر به معنای واژه َتَصْرِيف (تحول از حالی به حالی دیگرگرداندن) و این که این وازه تنها در دو آیه آمده است و نیز در هردو آیه یاد شده، عبارات: 1. واخْتِلَافِ اللَّيْل وَالنَّهَارِ 2. وَمَا أَنزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ 3. فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا 4. وَتَصْرِيفِ الرِّيَاح. یعنی تغییر شب و روز، تغییر فصل‌ها و تصریف باد به دنبال یکدیگر بیان شده، می‌توان بین تغییرات نامبرده و تصریف باد ارتباطی یافت؟
6. تعریف باد و انواع آن؟
7. آیا می‌توان مسیر بادهای اصلی در جهان را تعیین کرد؟
8. آیا در گذشته مردم از نسیم خشکی و دریا و باد موافق برای حرکت کشتی‌ها وبازگشت آن با خبر نبودند؟
9. آیا حرکت بادها روی ساخت و ایجاد انواع ابرها مؤثر است؟
10. آیا می‌توان مراد از کلمه تصریف را جریان همرفتی دانست؟
11. آیا ذکر عبارت"وَالسَّحابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّماءِ وَالْأَرْضِ"پس از تصریف باد به جریان همرفتی در تشکیل ابر اشاره دارد؟
12. آیا این آیه شریفه می‌تواند ناظر بر باد زمین گرد باشد (بادی که از حرکت موازی هوا با خطوط زمین در لایه‌های فوقانی جو است، در زمانی که فاصله خطوط هم فشار زیاد شوند، به صورت مارپیچ در می‌آیند)؟
13. آیا دلالت این آیه شامل "باد گرادیان" (بادهایی که با سرعت ثابت حول مراکز فشار در حال چرخش‌اند) می‌گردد؟
14. اختلاف و میزان نیروی گرادیان فشار و نیروی کوریولیس چه ارتباطی با تولید بادهای چرخشی دارد؟
15. تفاوت حرارتی در نقاط مختلف زمین از علل به وجود آمدن چرخه عمومی اتمسفر است، آیا مدل‌های عنوان شده برای این چرخه، تصویر صحیحی از تصریف ریاح ارائه می دهد؟

منابع

1. قرآن کریم، ترجمه فولادوند

2. بازرگان،مهدی، باد و باران در قرآن، مجموعه آثار (7)، شركت سهامي انتشار، چاپ اول، تهران، 1379ش

3. راغب اصفهانی،حسین، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داودی، دار القلم، دمشق

4. قرشی، علی اکبر، قاموس قرآن، دار الکتب الاسلامیه

5. سؤالات علمی برگرفته از: مجموعه مباحث فصل6 الی 9 کتاب هوا و اقلیم شناسی، دکتر سید محمد جعفر ناظم السادات، دانشگاه شیراز

6. http://atschool.eduweb.co.uk/radgeog by John Harris - Head of Geography

7. www.authorstream.com/Presentation/ wind-ppt

8. www.ngdir.ir