تاریکی و امواج داخلی دریا از منظر قرآن و علم
مقاله
چکیده
در آیه 40 سوره نور خداوند اعمال کافران را به تاریکی های دریای لجی تشبیه کرده است. دریای لجی دریایی عمیق است که در اطراف آن کوه و زمینی دیده نمی شود و امواج دریا مستمراً در آمد و شد و اضطراب و تلاطم است. در این مقاله به بررسی قرآنی و علمی این ویژگی‌های خاص پرداخته می‌گردد.
مقدمه
خداوند متعال در آیه 40 سوره نور، اعمال کافران را به تاریکی هایی در دریایی عمیق و متلاطم تشبیه می نماید. در ادامه آیه صحنه ای به تصویر کشیده می شود که جزئیات بیشتری از آن فضای تاریک را در نظر بیننده نشان می دهد. دریای متلاطمی که امواج آن بر روی یکدیگر قرار گرفته و بر فراز آن نیز ابرهای تاریکی است. این تاریکی ها به صورت لایه لایه بر روی هم قرار دارند، به حدی که اگر کسی در آنجا بخواهد دستش را ببیند هم نمی تواند آن را ببیند: «أَوْ كَظُلُمَاتٍ فِي بَحْرٍ لُّجِّيٍّ يَغْشَاهُ مَوْجٌ مِّن فَوْقِهِ مَوْجٌ مِّن فَوْقِهِ سَحَابٌ ظُلُمَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ إِذَا أَخْرَجَ يَدَهُ لَمْ يَكَدْ يَرَاهَا وَمَن لَّمْ يَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُورًا فَمَا لَهُ مِن نُّورٍ» ( نور/40) يا [كارهايشان] مانند تاريكي‌هايى است كه در دريايى ژرف است كه موجى آن را مىپوشاند [و] روى آن موجى [ديگر] است [و] بالاى آن ابرى است تاريكي‌هايى است كه بعضى بر روى بعضى قرار گرفته است هر گاه [کسی] دستش را بيرون آورد به زحمت آن را مىبيند و خدا به هر كس نورى نداده باشد او را هيچ نورى نخواهد بود. برخی از محققان حوزه اعجاز علمی قرآن توصیف اعمال کافران به چنین صحنه تاریکی را از لحاظ علمی بررسی کرده و بر آنند پدیده های امواج داخلی دریا و وجود تاریکی مطلق در اعماق دریا که در این تشبیهات بیان شده مطابقت روشنی با یافته های علمی جدید دارد. در این نوشتار به بررسی بیان قرآن و اشارات علمی موجود در این آیه می پردازیم.
بررسی لغوی و تفسیری
خداوند در آیه 40 سوره نور تشبیهی برای اعمال كفار بیان می نماید تا نشان دهد كه آن اعمال، حجاب هايى متراكم و ظلمت هايى بر روى دلهايشان است که نمىگذارد نور معرفت به این دلها نفوذ كند. اين مساله كه كفار در ظلمات قرار دارند در قرآن كريم مكرر آمده است، اما تفاوت این آیه با موارد دیگر در تشبیه این تاریکی به پدیده های طبیعی است. خداوند برای تقریب به ذهن مخاطب نسبت به میزان ظلمت اعمال کافران از میان انواع تاریکی های موجود در عالم، به تاریکی هایی در دریای لُجّی اشاره می نماید: «أَوْ كَظُلُمَاتٍ فِي بَحْرٍ لُّجِّيٍّ». آیه عطف به ماقبل است، و در واقع آیه چنین است: و الذین کفروا اعمالهم کالظلمات. در این جا تشبیه حالت معقول به محسوس شده است. از نظر لغوی «ظلمات»، جمعِ ظلمة، از ریشه «ظ،ل،م» است. ظلمت به معنی تاریکی و عدم نور است. برخی جمع آمدن «ظلمات» در این آیه را بیانگر چندگانه بودن ظلمت و یا شدت ظلمت دانسته اند. همچنین نکره آمدن ظلمات ممکن است به تاریکی‌های ناشناخته در یک دریای لجّی یا به عظمت ماجرا اشاره داشته باشد. «ظلمات» اشاره به عدم نور دارد که این امری نسبی است و بسته به میزان کم شدن نور، ظلمت ایجاد می شود. لازم به ذکر است که ظلمات در قرآن به صورت مفرد نیامده است. واژه «بحر» به معنی دريا، رودخانه عظيم و هر محل وسیعی که آب زیاد داشته باشد، است. این منظور در معنای «بحر» به عمق زیاد هم اشاره دارد. این واژه موارد استعمال دیگری هم دارد، مانند اینکه به کسی که معلوماتش وسیع است، نیز «بحر» گویند. واژه «لجّی» اسم منسوب به «لُجّة» از ریشه «ل،ج،ج» به معنی رفت و برگشت اجزای چیزی بر روی یکدیگر است. «لجاج» نیز از این ریشه به این معنا است که شخص در فعل مذموم اصرار نماید. واژه «لجّة» به معنای قسمت عمده و اعظم چیزی است و در موارد مختلفی به کار رفته است، از جمله «لجة الامر» قسمت عمده و اعظم کار و «لجة البحر» قسمت وسیعی از دریا است. مفسران و لغویان عبارت «بحر لجّی» را به معنای دریای وسیع و عمیق و دریای مواج و متلاطم دانسته اند. برخی نیز هر دو معنا را برای این عبارت مناسب دانسته اند. خداوند در ادامه آیه توضیح بیشتری درباره دریای لجّی آورده و می گوید که امواج، این دریا را فراگرفته اند، به گونه ای که موجی بر فراز موج دیگر است: «يَغْشاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ». این جمله، تفسیری برای «بحر لجّی» است و صفت دوم برای بحر به شمار می رود. فعل «يَغْشا» از ریشه «غ،ش،ی» به معنای چيزی را با چيزی پوشاندن و فراگرفتن است. واژه «موج» از ریشه «م،و،ج» است که دلالت بر اضطراب و آشوب در چیزی دارد. این کلمه در موارد مختلفی به کار می رود و نوعی از آن، موج دریا است که بیانگر اضطراب و تلاطم در دریا است. برخی موج دریا را آبی مرتفع بر فراز آبی دیگر دانسته اند. عبارت «من فوقه سحاب» اشاره به این دارد که بالای موج دوم ابر است، بنابراین موج دوم، از امواج سطحی دریاست و موج اول که زیر این موج قرار دارد، نیز لاجرم باید از امواج داخلی دریا باشد. در بخش علمی به تفصیل درباره امواج سطحی و داخلی دریا بحث خواهد شد. در ادامه آیه می گوید که این تصویری که از دریای عمیق و متلاطم و امواج آن بیان شد، در واقع بیانگر ظلمت هایی است که هر یک بر فراز دیگری قرار دارند: «ظُلُمَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ». این جمله، جمله تفسیریه برای ماقبلش است که در آن «ظلمات» خبر برای مبتدای محذوف (هذه) است و «بعضها فوق بعض»، صفت برای ظلمات است. این ظلمت های روی هم انباشته به گونه ای است که اگر کسی دستش را بخواهد ببیند، هم نمی تواند: «إِذا أَخْرَجَ يَدَهُ لَمْ يَكَدْ يَراها». وجه اين تاكيد اين است كه هيچ چيزى به انسان نزديكتر از دست خود انسان نيست، و او اگر بتواند چيزى را ببيند، دست خود را بهتر از ساير اعضايش مىتواند ببيند، چون هر عضو ديگرى را بخواهد ببيند بايد خم شود، ولى دست را تا برابر چشم بلند مىكند و مىبيند، با اين حال اگر كسى در ظلمتى قرار داشته باشد كه حتى دست خود را نبيند، معلوم مىشود كه آن ظلمت منتها درجه ظلمت است. مفسران عبارت «لم یکد یراها» را مبالغه در ندیدن دانسته اند، به این معنا که دیدن دست نزدیک هم نیست، چه رسد به اینکه واقع شود. بدین ترتیب خداوند با بیان این جمله شدت تاریکی آن محیط را توصیف می نماید و می فرماید کسی که خدا برایش نوری قرار نداده باشد، نوری نخواهد داشت: «وَ مَنْ لَمْ يَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُور»
رفتار نور در محیط های آبی
برای درک بهتر از مفهوم ظلمت بایستی با تعریف نور و ویژگی‌های آن و همچنین رفتار نور در محیط‌های آبی آشنا شد. نور یا طیف مرئی بخشی از طیف الکترومغناطیسی است که با چشم انسان قابل تشخیص است. طول موج طیف مرئی بین ۳9۰ تا ۷0۰ نانومتر از طیف الکترومغناطیس است. رنگ‌های طیف مرئی، طول موج مختلفي دارند. رنگ قرمز بلندترين طول موج و بنفش كوتاه‌ترين طول موج را دارد. نور سفید دربردارنده همه امواج نور مرئی است. وقتي كه نور سفيد از داخل يك منشور تابيده مي شود و یا هنگام تشکیل رنگین‌کمان، نور سفيد شكسته مي شود و تبديل به طيف رنگهاي مختلف مرئي مي‌شود. در علم اقیانوس‌شناسی مجموعه سیستم اقیانوس‌ها و دریاهای آزاد جهان را تحت عنوان اقیانوس جهانی می‌نامند که دربردانده 5 اقیانوس بزرگ آرام، اطلس، هند، منجمد شمالی و منجمد جنوبی و همچنین تمامی دریاهای حاشیه‌ای این اقیانوس‌ها است. به طور کلی نور در اقیانوس جهانی دارای دو منشاء طبیعی اصلی است. منبع اصلی نور توسط خورشید، ماه و ستارگان فراهم می‌شود و منبع دیگر نورهای دارای منشاء زیستی است که توسط جانوران دریایی تولید می‌شود. با توجه به خواص نوری آب، اهمیت و شدت هر دو منشاء با افزایش عمق تغییر می‌کند. در محیط‌های آبی شدت نور به طرز چشمگیری با افزایش عمق کاهش می‌یابد. آب جذب کننده مهم نور است. علاوه بر این در آب دريا مواد فراوان دیگری نیز وجود دارد كه مستعد جذب انرژي نور هستند. وجود انواع تركيبات آلی و معدنی در آب دريا به اين معناست كه آب دریاها از نظر خواص فیزیکی دارای تفاوت‌هایی با آب خالص است. آب دريا شامل مقدار زيادي نمك‌هاي معدني و مواد آلي حل شده، مواد معلق آلي و غيرآلي، شامل ميكروارگانيسم‌هاي زنده، و نيز حباب‌هاي گاز، قطرات كوچك نفت و غیره است. بسياري از اين مواد در واكنش با امواج نور خورشيد (جذب يا تغيير مسير فوتون) به صورت مستقيم شركت دارند. سلول هاي مخروطي شكل موجود در پرده شبكيه چشم، گیرنده‌های عصبی امواج نور مرئي هستند. به طور کلی اشیاء به رنگ نوری دیده می‌شوند كه از آن بازتابیده مي‌شود. يك سيب قرمز به اين دليل قرمز به نظر مي‌رسد چون بسیاری از شعاع هاي نوري را جذب ولي رنگ قرمز را بازمي‌تاباند. اگر نور قرمزي وجود نداشته باشد سيب قرمز به رنگ خاكستري و يا سياه به نظر مي‌رسد. يك جسم قرمز رنگ از سطح آب هر چه به اعماق بيشتر برده شود، رنگ قرمز آن كمتر ديده مي شود. علت اين پدیده اين است كه مقدار كمي شعاع نور قرمز با افزايش عمق باقي مي‌ماند تا به چشم برسند. در زير آب چشم انسان به طور تئوري قادر به يافتن نور تا عمق 900 متري است. اما هر چه در عمق آب فرو رویم اجسام رنگی با توجه به تضعیف و حذف تدریجی طیف‌های مختلف نور مرئی به رنگ تیره یا خاکستری دیده می‌شوند.
به طور کلی محیط‌های دریایی برحسب خواص فیزیکی و شیمیایی مختلف از جمله میزان نور دارای لایه‌بندی هستند. لایه‌بندی نوری دریاها شامل سه منطقه نوری، شامگاهی و تاریکی مطلق است:
1- منطقه نوری: بخشی از توده آبی را شامل می‌شود که در آنجا تمام طیف‌های نور مرئی وجود دارد. میزان ضخامت این منطقه متغیر بوده و به فصول مختلف و جریان‌های دریایی بستگی دارد. به طور کلی این منطقه از سطح آب تا عمق تعادل یعنی عمقی که میزان نور %1 مقدار نور موجود در سطح است امتداد دارد. عمق این لایه در نقاط مختلف جغرافیایی از 20 تا 100 متر متغیر بوده و به شفافیت آب بستگی دارد.
2- منطقه شامگاهی: از عمق تعادل تا ابتدای منطقه تاریکی مطلق ادامه دارد. چون حداکثر نفوذ نور مرئی در اقیانوس‌ها 700 تا 900 متر و گاهی تا 1000 متر است، لایه شامگاهی حداکثر تا این اعماق گسترش می‌یابد. در این منطقه اندکی تولیدات فتوسنتزی وجود دارد. امواج نورانی که در این منطقه یافت می‌شوند بیشتر از نوع طیف‌های سبز و آبی هستند.
3- منطقه تاریکی مطلق: از عمق 700 تا 900 متری به بعد قرار دارد. به دلیل عدم وجود نور هیچ‌گونه تولیدات فتوسنتزی در آن وجود ندارد. نکته مهم دیگری که در اینجا باید بررسی شود، آن است که بشر از چه زمانی به این واقعیت پی برده است که در اعماق دریا تاریکی حکمفرماست. برای فهم این موضوع به بررسی تاریخچه غواصی می پردازیم.
تاریخچه غواصی
فعالیت‌های غواصی به روش حبس نفس دارای سابقه تاریخی فراتر از 2000 سال در تمدن‌های یونان، ایران، هند، کره و ژاپن است که هدف اصلی از انجام آن استحصال مواد غذایی دریایی و سایر جانداران دریایی مانند اسفنج‌ها، صدف‌های مرواریدساز، مرجان‌ها و غیره بوده است. به طور کلی از دیدگاه تئوریک تعیین دقیق حداکثر عمقی که افراد بشر می‌توانند با غواصی بدون داشتن تجهیزات به آن دست یابند دشواری‌هایی دارد. طول مدت زمان غواصی و عمق دو عامل محدود کننده برای غواصان در روش حبس نفس است. از دیدگاه تئوریک حداکثر مدت زمان برای انجام غواصی با یک بار نفس‌گیری 10 دقیقه و 24 ثانیه است. با این وجود بر اساس رکوردهای اخیر حداکثر مدت زمان ثبت شده یک غوص با یکبار حبس نفس 10 دقیقه و 12 ثانیه بوده است. از نظر عمق رکوردهای ثبت شده از 30 متر در سال 1949 تا 214 متر طی سال‌های اخیر گزارش شده‌اند. در سال 1976 برای اولین بار Jacques Mayol توانست به رکورد بیش از 100 متر دست پیدا کند.
چگونگی تشکیل امواج
تشکیل امواج نیازمند یک نیروی به وجود آورنده اغتشاش و بی‌نظمی است که نیروی ایجاد کننده نامیده می‌شود. وقتی یک قطره آب یا یک سنگ از ارتفاعی بر سطح آب رها می‌شود، با تشکیل موج یک پالس از انرژی در سطح آب گسترش می‌یابد. موج تشکیل شده ناشی از نیروی ایجاد کننده حرکت کرده و از نقطه شروع اغتشاش فاصله می‌گیرد. از جمله مهمترین نیروهایی که می‌تواند به عنوان نیروی ایجاد کننده آشفتگی و هم به عنوان نیروی بازگرداننده عمل نماید نیروی گرانش است. امواج متاثر از نیروی گرانش را امواج ثقلی می‌نامند. در ديناميك حركت امواج ثقلی یا امواج متأثر از نيروي گرانشي زمين، امواجي هستند كه در ميان يك سيال و يا در سطح مشترک دو سیال (براي مثال اقيانوس و جو) انتشار پيدا مي كنند. امواج سطحي در سطح مشترک دو سيال با چگالي هاي متفاوت منتشر مي شوند كه این دو سطح می‌تواند هوا و آب باشد. به این امواج، امواج سطحي گويند. همچنین امواج ثقلي مي‌توانند در مرز بين آب هايي كه داراي لایه‌بندی از نظر خواص فیزیکی مانند چگالي هستند نیز ايجاد گردند که آنها را امواج داخلي مي نامند. آب¬های تشکیل دهنده اقیانوس جهانی به طور مداوم به واسطه فرآیندهای جوی، نوسان خواص فیزیکی آب مانند چگالی و غیره در حرکت و جابجایی است. انواع گوناگونی از حرکات در محیط‌های آبی شناخته شده‌اند. این حرکات شامل انواع امواج، چرخه‌ها یا جریان‌های سطحی و عمودی است. نیروهای به وجود آورنده امواج و جریانات شامل باد، اثر کوریولیس، گرادیان دما- شوری و چگالی، نیروی گرانش زمین، ماه و خورشید، رخداد‌های زمین‌شناختی (مانند زلزله، آتشفشان، رانش زمین) و غیره است.
امواج داخلي (Internal Wave)
چنانچه یک قطعه از توده آبی اقیانوس را همانند برش یک قطعه کیک جدا کنیم، مشاهده می‌کنیم که اقیانوس همانند کیک، یک سیستم لایه‌بندی شده است. این لایه‌ها برای چشم قابل مشاهده نیستند اما به واسطه اندازه‌گیری تغییرات غلظت نمک (شوری)، دما و محاسبه چگالی آب از سطح تا بستر اقیانوس می‌توان آنها را تشخیص داد. امواج داخلي يك رده از امواج ثقلي هستند كه بين دو لايه متفاوت از لحاظ چگالي حركت مي‌كنند (آب چگال و چگال‌تر). به عبارت دیگر انتشار آنها در مرز بين لايه‌هاي آب كه داراي چینه‌بندی از نظر چگالي هستند صورت می‌گیرد. وزش باد در سطح آبهای اقیانوسی علاوه بر امواج، منجر به شکل‌گیری جریان‌های سطحی می‌شود. شکل‌گیری این جریان‌ها نیز منجر به تولید امواج داخلی و انتشار انرژی از طریق این امواج در لایه‌های آب می‌شود. امواج داخلي از راه‌های دیگر مانند تغييرات آب و هوايي، جزر و مد، فشار باد (امواج سطحي)، كشتي‌هاي كوچك و جريان‌ها نیز مي‌توانند ايجاد شوند. موج هاي داخلي انرژي خيلي كمي براي شکل‌گیری نياز دارند. هر چند امواج داخلی برخی مواقع دارای عوارض ضعیفی در سطح آب هستند ولی بدون شناخت قبلی از آنها با چشم قابل تشخیص نیستند. با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای امکان مشاهده امواج داخلی با توجه به تاثیراتی که در سطح اقیانوس از خود نشان می‌دهند، وجود دارد (شکل2). امواج داخلی نسبت به امواج سطحی دارای فرکانس پایین تر و دامنه بزرگتر هستند. نخستین گزارش از مشاهده امواج داخلی ظاهرا در 1838 تا 1844 میلادی انجام گرفته است.
نتیجه گیری
همانطور که گفته شد، در آیه 40 سوره نور خداوند متعال اعمال کافران را به تاریکی های دریای لُجّی تشبیه می کند و ضمن به تصویر کشیدن این صحنه به پدیده جالب امواج داخلی دریا نیز اشاره می نماید. بنابراین می توان گفت که در این آیه به دو پدیده علمی اشاره شده است: 1- وجود تاریکی مطلق در اعماق دریا 2- وجود امواج داخلی دریا در خصوص تاریکی در اعماق دریا چنانکه در بخش علمی گفته شد، میزان نور با افزایش عمق کاهش می یابد، به طوری که هیچ نوری نمی تواند بیشتر از عمق 900 تا 1000 متری دریا نفوذ نماید. به عبارت دیگر هر چه از سطح دریا به سمت عمق برویم محیط تاریک و تاریک تر شده و نهایتاً از عمق 1000 متری به بعد تاریکی مطلق حکمفرما می شود. در آیه مورد نظر ما، اعمال کافران به تاریکی در چنین محیط دریایی تشبیه شده است و این نکته قابل تامل است که چرا از میان انواع تاریکی که ممکن است در هستی وجود داشته باشد، خداوند چنین تاریکیی در دل دریا را مثال می زند و در ادامه آیه نیز این تاریکی را لایه لایه معرفی می نماید: «ظُلُمَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ» که توصیف دقیقی از تاریکی عمق دریاست که با افزایش عمق بر میزان آن افزوده می شود. بنابراین می توان بیان این مطلب در این آیه را اشاره علمی روشنی به پدیده تاریکی اعماق دریا به حساب آورد. جالب اینجاست که در این آیه با چندین عبارت عدم وجود نور نشان داده شده است؛ اینکه چندین ظلمت روی یکدیگر هستند: «ظُلُمَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ» و اینکه فرد حتی قادر نیست دستش را ببیند: «إِذا أَخْرَجَ يَدَهُ لَمْ يَكَدْ يَراها» و اینکه کسی که خدا برایش نوری قرار نداده باشد، هیچ نوری نخواهد داشت: «وَ مَنْ لَمْ يَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُور». البته برخی از محققان حوزه اعجاز علمی قرآن، اشاره به این مطلب علمی را مصداق اعجاز علمی دانسته اند که باید گفت اثبات آن دشوار است. زیرا برای ثابت شدن اعجاز علمی می بایست نشان دهیم که امکان دستیابی به مطلب علمی مذکور در زمان نزول وجود نداشته است. ولی چنانکه گفته شد، سابقه غواصی بشر به چندین هزار سال می رسد و غواصان بر اساس تجربه به این مطلب علم داشته اند که با نفوذ به اعماق بیشتر محیط تاریک تر می شود. هرچند علم به این موضوع ممکن است علم شایعی میان همه مردم نبوده باشد، ولی همین که امکان دستیابی به مطلب علمی در آن عصر وجود داشته باشد، اثبات اعجاز علمی را ناممکن می نماید. البته چنانکه گفته شد، نهایت عمقی که غواصان می توانستند به آن نفوذ کنند، آن مقداری نبوده است که بتوانند تاریکی مطلق را تجربه نمایند، ولی همین که می توانستند افزایش تدریجی تاریکی با افزایش عمق را درک نمایند، موجب می شود که تا حدودی درکی از مفهوم تاریکی در اعماق دریا داشته باشند که این امر موجب منتفی شدن امکان اثبات اعجاز می شود. بدین ترتیب هرچند نمی توان اعجاز علمی در این آیه را به اثبات رساند، ولی می توان گفت که آیه اشاره علمی دقیقی به پدیده تاریکی اعماق دریا دارد. در خصوص اشاره آیه به پدیده امواج داخلی دریا نیز باید گفت، چنانکه ملاحظه شد، در آیه به موجهایی اشاره شده است که بر فراز آنها موج دیگری است و بالای آن موجها نیز ابر است: «يَغْشَاهُ مَوْجٌ مِّن فَوْقِهِ مَوْجٌ مِّن فَوْقِهِ سَحَابٌ». بر این اساس می توان گفت که منظور از موج اول، امواج داخلی دریا و منظور از موج دوم امواج سطحی است که بر فراز آنها ابر وجود دارد. با توجه به اینکه امواج داخلی دریا با چشم قابل رویت نیستند و شناسایی آنها مربوط به یافته های علمی دهه های اخیر است، می توان گفت که اشاره علمی قرآن به وجود چنین امواجی در زیر امواج سطحی دریا می تواند مصداقی از اعجاز علمی قرآن کریم باشد.
منابع
1. قرآن کریم.
2. ابن عاشور، محمد بن طاهر، التحریر والتنویر، بی‌تا.
3. ابن فارس، معجم مقاییس اللغه، دار احیاء تراث العربی، بیروت، 1422ق.
4. ابن کثیر دمشقی، تفسیر القران العظیم، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1419ق.
5. ابن منظور، لسان العرب، دار صادر، بیروت، بی‌تا.
6. ابو حیان، البحر المحیط، دار الفکر، بیروت، 1420ق.
7. اقتصادی، شهمیر و علی اکبری بیدختی، علی، نقش امواج داخلی در ایجاد ساختار لایه‌ای محیط‌های دریایی، نشریه دانشکده فنی؛ ج38، شماره4، 1383.
8. آلوسی، روح المعانی فی تفسیرالقرآن العظیم، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1415ق.
9. درویش، محی الدین، اعراب القران الکریم و بیانه، کمال الملک، 1428ق.
10. راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، انتشارات ذوی القربی، بی‌تا.
11. روستا نوحدانی، هادی، و همکاران، اثر امواج داخلی بر پایداری زمانی کانال صوتی و انتشار امواج آکوستیکی در دریای عمان، مجله ریاضیات کاربردی واحد لاهیجان؛ پياپي25، تابستان1389.
12. زمخشری، محمود، الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل، مکتب الاعلام الاسلامی، بیروت، بی‌تا.
13. سید بن قطب، فی ظلال القرآن، دار الشروق، بیروت، قاهره، 1412ق.
14. سیوطی، جلال الدین، تفسیر الجلالین، مؤسسه النور للمطبوعات، بیروت، 1416ق.
15. طباطبائی، محمد حسین، المیزان، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیه، قم، بی‌تا.
16. طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، کتابفروشی مرتضوی، تهران، 1375ش.
17. فخر رازی، التفسیر الکبیر، مفاتیح الغیب، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1420ق.
18. فراهیدی، خلیل احمد، کتاب العین، انتشارات اسوه، 1425ق.
19. قرشی، علی اکبر، قاموس قرآن، دار الکتب الاسلامیه، بی‌تا.
20. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1360ش.
21. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1382.
22. Ferretti, G., Extreme human breath-hold diving, European journal of applied physiology, 84(4), 2001, p254-271.
23. Pinet, Paul R, Invitation to Oceanography, Jones & Bartlett Publishers, 2013.
24. Rafferty, J. P., Oceans and Oceanography, The Rosen Publishing Group,2011.
25. Robert H. Stewart, Introduction To Physical Oceanography, Texas A & M University, 2009.
26. Spilhaus, A. F., Maps of the whole world ocean, Geographical Review, 32(3),1942, p431-435.
27. Starr, C., Biology: concepts and applications, 2005.
28. Sverdrup & Armbrust, An Introduction to the World’s Oceans, McGraw-Hill, 2009.
29. Warrant, E. J. & Locket, N. A., Vision in the deep sea, Biological Reviews, 79(3), 2004, p671-712.
30. Woźniak, B. & Dera, J., Light absorption in sea water, Springer, 2007.