میخ‌واری کوه‌ها
بیان ایده
چندین آیه از قرآن کریم به نقش کوه‌ها روی زمین اختصاص دارد. این آیه از جمله آیاتی است که در معنای واژه ها و نیز تفسیر آن اتفاق نظر وجود دارد. مفسران کوه‌ها را به منزله میخهای زمین دانسته‌اند. اگرچه در چگونگی ثبات و پایداری زمین در برابر نوسانات و حرکات شدید توسط کوه‌ها، تفاسیر متعددی ذکر شده است، اما از ظاهر آیه بر می‌آید که ترتیب و قرار گرفتن کوه‌ها مناسب با ثبات و استقرار زمین است.
برخی از نویسندگان معاصر نیز با استناد به این آیه، حرکات پوسته زمین و همچنین حرکت وضعی آن را برداشت کرده و مدعی اعجاز شده‌اند. برای مطالعه اعجاز مطرح شده، لازم است ابتدا نگاهی گذرا به کوه‌ها، فرایند تشکیل آنها و تعامل آن با لایه‌های درون زمین و سرانجام، چگونگی استقرار کوه ها در زمین داشت.
فرایندهای مختلفی باعث تشکیل کوه‌ها می‌شوند. این فرایندها شامل چین خوردگی، عملکرد گسل‌ها (هورست و گرابن)، نقاط داغ و تکتونیک صفحه‌ای (برخورد ورقه‌ها) است (شکل1).
اوروژنی (Orogeny) به مجموعه‌ای از فرایندها گفته می‌شود که طی آن کوه‌ها تشکیل می‌شوند و ممکن است میلیون‌ها سال طول بکشد و اغلب ساختارهای خطی طویل تولید می‌کند که به عنوان کمربندهای اوروژنی یا کوهستانی شناخته می‌شوند. در شکل 2 موقعیت مهم‌ترین کمربندهای کوهستانی جهان نمایش داده شده است.
پوسته، گوشته و هسته سه لایه اصلی زمین هستند. هر یک از این سه لایه دارای ویژگی‌های منحصر به فردند. پوسته زمین متشکل از پوسته قاره‌ای و اقیانوسی است که از نظر ضخامت و جنس از یکدیگر تفکیک می‌شوند. بخشی از گوشته بالایی به همراه پوسته موسوم به لیتوسفر یا سنگ کره است. لیتوسفر سخت و شکننده است و شامل ورقه‌های اقیانوسی و قاره‌ای است. این روقه‌ها اساس مطالعات زمین ساخت جهانی هستند. در زیر لیتوسفر، استنوسفر قرار گرفته که حالت ژله‌ای دارد و لیتوسفر سخت روی آن شناور است (شکل3). در نتیجه برخورد این ورقه‌ها با یکدیگر، کمربندهای کوهستانی جهان شکل گرفته‌اند، برای مثال، رشته کوه هیمالیا از برخورد هند به آسیا منتج شده‌اند (حدود 50 میلیون سال پیش) [Plummer,2005].
دانشمندان با مطالعه درون زمین، واژه ایزوستازی را تعریف کرده‌اند. ایزوستازی شرایطی است که در آن بین لیتوسفر و استنوسفر تعادل برقرار می‌شود و سطحی که در آن این تعادل به وجود می‌آید، موسوم به سطح ایزوستازی است.
اولین نظریه‌ها درباره تعادل لایه‌های خارجی زمین توسط لئوناردو داوینچی (1452- 1519م) مطرح شد.
در مورد ایزوستازی، موقعیت و شکل سطح ایزوستازی دو نظریه مهم وجود دارد.
- نظریه آیری (1854): براساس این نظریه جرم مخصوص پوسته در همه جا یکسان است. بنابراین، افزایش ضخامت پوسته در قاره‌ها با افزایش ضخامت ریشه آن در استنوسفر جبران می‌شود.
- نظریه پرات (1855): براساس این نظریه هرچه ضخامت پوسته بيشتر شود، جرم مخصوص کمتر است. بنابراين، چون ضخامت پوسته در زير درياها کمتر از قاره‌هاست، مي‌بايست جرم مخصوص آن بيشتر باشد تا بتواند کمبود ضخامت را جبران نمايد (شکل 4 و 5) [Watts,2002 ].
بنابراین، براساس نظریه آیری می‌توان میخ واری کوه‌ها و ریشه دار بودن آنها در زیر زمین را برداشت کرد.
بررسی لغوی و تفسیری
کلمات اصلی
- جبال: این کلمه از ریشه "ج- ب- ل" و جمع "جَبَل" است. یک معنای اصلی دارد که در واژه‌های برگرفته از آن لحاظ شده و آن "تجمع شیء در ارتفاع" است. معنای معروف "جبل" کوه است(ابن فارس، ص233؛راغب،ص 185).
- اوتاد: جمع "وَتَد" از ریشه "و- ت- د" (ابن فارس،ص 1082) به معنای هر گونه باريكه‌اي از جنس چوب است كه در زمین یا دیوار کوبیده یا جا داده شود (فیروز آبادی،ص 306).
اهداف و روش تحقیق
کاربرد واژه‌های میخ (وتد) در آیه مورد بحث و لنگر (رواسی) در آیه 32 نازعات برای توصیف کوه‌ها در قرآن موجب شده است که مفسران کوه‌ها را به منزله‌ی میخهای زمین در نظر بگیرند. این صفات برای کوه حاکی از نقش کوه‌ها در ایجاد ثبات و پایداری روی زمین است. از سوی دیگر، افعال "از جا کنده شدن" و "از جای خود برداشته شدن" (المرسلات/77/ 10، الحاقه/69/ 14) در هنگام نابودی کوه‌ها در قیامت، می‌تواند همانند کندن میخ از سرجای خود در نظر گرفته شود.
دانشمندان با مطالعه درون زمین و فرایندهای تشکیل کمربندهای کوه‌زایی، وجود دو نظریه را برای تشریح چگونگی استقرار کوه‌ها روی زمین و ایجاد تعادل در درون زمین که موسوم به ایزوستازی است، پذیرفته‌اند. این دو نظریه با نام‌های نظریه آیری و نظریه پرات شناخته شده‌اند. در این میان، فقط نظریه آیری ریشه‌دار بودن کوه‌ها در درون زمین را اثبات می‌کند و نظریه پرات چنین ساختاری را برای کوه‌ها در نظر نمی‌گیرد. البته در نظر داشتن این نکته الزامی است که داده‌های علمی در قالب نظریه همیشه نیاز به مطالعه بیشتر، به خصوص مطالعه موردی در نقاط مختلف دنیا را می‌طلبند و گاه طی سالیان دراز، امکان رد یک نظریه همواره وجود داشته است. بنابراین، بهتر است برای بیان میخ‌واری کوه‌ها به عنوان یکی از اعجازهای علمی مطرح شده در قرآن، منتظر مطالعات علمی بیشتر در جهت تأیید نظریه آیری باشیم.
آیات مرتبط
سوالات تحقیق
- وجه شبه کوه با میخ در چیست؟
- در عطف"والجبال اوتادا" به جمله قبل، تأکید بر چه مطلبی است؟
- مراحل "جعل" کوه‌ها در قرآن چگونه بوده است؟
- چرا در آیات قیامت و سرنوشت زمین، ابتدا کوه‌ها متلاشی می‌شوند و بعد زمین از هم می‌پاشد (می‌تواند تأییدی بر محکم نگه داشته شدن زمین بر جای خود به خاطر کوه‌ها باشد)؟
- تعریف کوه و فرایندهای تشکیل کوه ها چیست؟
- آیا امکان مطالعه کمربندهای کوه‌زایی مهم براساس داده‌ای غیرمستقیم از قبیل ژئوفیزیک وجود دارد تا بتوان تصاویر و نقشه‌هایی از زیر کوه‌ها تهیه کرد؟
- مراحل شکل گیری کره زمین (از قبیل کوه ها، دریاها و بشر) در طول زمان چگونه بوده است؟
- در صورتی که کوه‌ها در بازه زمانی خاصی روی زمین وجود نداشته و شکل نگرفته بودند، می‌توان زمین را براساس داده‌های دیرینه شناختی آن زمان بازسازی کرد؟
- اگر این کوه‌ها را خداوند قرار نداده بود برای زمین چه اتفاقی می‌افتاد؟