خلقت انسان از علق

خَلَقَ ٱلْإِنسَٰنَ مِنْ عَلَقٍ

همان کس که انسان را از خون بسته‌ای خلق کرد!

آیه 2 سوره علق

بیان ایده

خداوند از ميان مخلوقات، از مهمترين پديده جهان خلقت و گل سرسبد آفرينش يعنى «انسان» یاد كرده و آفرينش او را بازگو می کند و می‌فرمايد: "خَلَقَ الْإِنسَانَ مِنْ عَلَق". "منظور از "انسان" جنس بشر است كه از راه تناسل پديد مى‏آيد (طباطبایی،20/323). "علق" در اصل به معنى چسبيدن به چيزى است و لذا به خون بسته و همچنين به زالو كه براى مكيدن خون به بدن می‌چسبد، "علق" گفته‌اند. از آنجا كه نطفه بعد از گذراندن دوران نخستين درعالم جنينی به شكل قطعه خون بسته چسبنده به ظاهر كم ارزش در مى‌آيد، مبدأ آفرينش انسان را در اين آيه همين موجود ناچيز می‌شمرد تا قدرت نمایى عظيم پروردگار روشن شود كه از موجودى چنان بی‌ارزش مخلوقى چنين با ارزش آفريده است.

شکل1: شکل گیری گردش خون جفتی- رحمی

بعضى نيز گفته‌اند: منظور از علق در اينجا گل آدم است كه آن هم حالت چسبندگى داشت. گاه "علق" را به معنى موجود "صاحب علاقه" دانسته‌اند كه اشاره‌اى به روح اجتماعى انسان است و علقه آنها به يكديگر را كه در حقيقت پايه اصلى تكامل بشر و پيشرفت تمدن‌هاست، نشان می‌دهد. بعضى نيز "علق" را اشاره به "نطفه نر" (اسپرم) مي‌دانند كه شباهت زيادى به زالو دارد كه به سوى نطفه زن در رحم پيش می‌رود و به آن می‌چسبد و از تركيب آن دو نطفه كامل انسان به وجود می‌آيد (مکارم شیرازی، 27/156).

تصوير جنين 10 ميليمتري كه در هفته هفتم بارداري قرار دارد.

بررسی لغوی و تفسیری

کلمات اصلی

• عَلَقٍ: جمع "علقه"به معنی لختة خون، زالو (راغب اصفهانی، ص579)

آیات مرتبط

يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ إِن كُنتُمْ فِى رَيْبٍ مِّنَ ٱلْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْنَٰكُم مِّن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِن مُّضْغَةٍ مُّخَلَّقَةٍ وَغَيْرِ مُخَلَّقَةٍ لِّنُبَيِّنَ لَكُمْ وَنُقِرُّ فِى ٱلْأَرْحَامِ مَا نَشَآءُ إِلَىٰٓ أَجَلٍ مُّسَمًّى ثُمَّ نُخْرِجُكُمْ طِفْلًا ثُمَّ لِتَبْلُغُوٓا۟ أَشُدَّكُمْ وَمِنكُم مَّن يُتَوَفَّىٰ وَمِنكُم مَّن يُرَدُّ إِلَىٰٓ أَرْذَلِ ٱلْعُمُرِ لِكَيْلَا يَعْلَمَ مِنۢ بَعْدِ عِلْمٍ شَيْـًٔا وَتَرَى ٱلْأَرْضَ هَامِدَةً فَإِذَآ أَنزَلْنَا عَلَيْهَا ٱلْمَآءَ ٱهْتَزَّتْ وَرَبَتْ وَأَنۢبَتَتْ مِن كُلِّ زَوْجٍۭ بَهِيجٍ

ای مردم! اگر در رستاخیز شک دارید، (به این نکته توجّه کنید که:) ما شما را از خاک آفریدیم، سپس از نطفه، و بعد از خون بسته شده، سپس از «مضغه» [= چیزی شبیه گوشت جویده شده‌]، که بعضی دارای شکل و خلقت است و بعضی بدون شکل؛ تا برای شما روشن سازیم (که بر هر چیز قادریم)! و جنین‌هایی را که بخواهیم تا مدّت معیّنی در رحم (مادران) قرارمی‌دهیم؛ (و آنچه را بخواهیم ساقظ می‌کنیم؛) بعد شما را بصورت طفل بیرون می‌آوریم؛ سپس هدف این است که به حدّ رشد و بلوغ خویش برسید. در این میان بعضی از شما می‌میرند؛ و بعضی آن قدر عمر می‌کنند که به بدترین مرحله زندگی (و پیری) می‌رسند؛ آنچنان که بعد از علم و آگاهی، چیزی نمی‌دانند! (از سوی دیگر،) زمین را (در فصل زمستان) خشک و مرده می‌بینی، اما هنگامی که آب باران بر آن فرو می‌فرستیم، به حرکت درمی‌آید و می‌روید؛ و از هر نوع گیاهان زیبا می‌رویاند!

آیه 5 سوره حج

ثُمَّ خَلَقْنَا ٱلنُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا ٱلْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا ٱلْمُضْغَةَ عِظَٰمًا فَكَسَوْنَا ٱلْعِظَٰمَ لَحْمًا ثُمَّ أَنشَأْنَٰهُ خَلْقًا ءَاخَرَ فَتَبَارَكَ ٱللَّهُ أَحْسَنُ ٱلْخَٰلِقِينَ

سپس نطفه را بصورت علقه [= خون بسته‌]، و علقه را بصورت مضغه [= چیزی شبیه گوشت جویده شده‌]، و مضغه را بصورت استخوانهایی درآوردیم؛ و بر استخوانها گوشت پوشاندیم؛ سپس آن را آفرینش تازه‌ای دادیم؛ پس بزرگ است خدایی که بهترین آفرینندگان است!

آیه 14 سوره مومنون

هُوَ ٱلَّذِى خَلَقَكُم مِّن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ يُخْرِجُكُمْ طِفْلًا ثُمَّ لِتَبْلُغُوٓا۟ أَشُدَّكُمْ ثُمَّ لِتَكُونُوا۟ شُيُوخًا وَمِنكُم مَّن يُتَوَفَّىٰ مِن قَبْلُ وَلِتَبْلُغُوٓا۟ أَجَلًا مُّسَمًّى وَلَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ

او کسی است که شما را از خاک آفرید، سپس از نطفه، سپس از علقه (خون بسته شده)، سپس شما را بصورت طفلی (از شکم مادر) بیرون می‌فرستد، بعد به مرحله کمال قوّت خود می‌رسید، و بعد از آن پیر می‌شوید و (در این میان) گروهی از شما پیش از رسیدن به این مرحله می‌میرند و در نهایت به سرآمد عمر خود می‌رسید؛ و شاید تعقّل کنید!

آیه 67 سوره غافر

ثُمَّ كَانَ عَلَقَةً فَخَلَقَ فَسَوَّىٰ

سپس بصورت خون بسته در آمد، و خداوند او را آفرید و موزون ساخت،

آیه 38 سوره قیامه

سوالات تحقیق

1. به چه دلیل در این آیه "علق" شکل جمع "علقه" به کار رفته است؟
2. با توجه به آیات دیگر "علق" چه مرحله‌ای از تکامل انسان است؟
3. آيا مي‌توان گفت "عَلقه" مرحله اي است كه بين مادر و سلول تخم عُلقه ايجاد مي شود؟
4. آیا می¬توان "علق" در آیه مذکور را به معنی علائق گرفت؟ آیا آیه به صفات و آثار موجود در نطفه که به ارث مي¬رسند، اشاره دارد؟
5. چرا در این آیه مراحل قبلی آفرینش را ذکر نکرده و فقط مرحله "علق" را یاد کرده است؟
6. از لحاظ مراحل آفرينش، مرحله علق در قبل و بعد از كدام مراحل قرار دارد؟
7. كدام يك از مراحل «لانه گزيني»، «تشكيل ديسك جنيني» و يا «مراحل اوليه اندام زايي (Organogenesis)» را مي توان مرحله علقه دانست؟
8. با توجه به یافته‌های علمی، آیا می‌توان گفت اشاره به نطفه مرد (اسپرماتوزوئید) است؟
9. آیا علقه اشاره به خون بسته است که از ترکیب اسپرم مرد با اوول زن حاصل می‌شود و سپس داخل رحم زن می‌شود و به آن آویزان می‌گردد؟

منابع

1. راغب اصفهانی،حسین، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داودی، دار القلم، دمشق

2. شمس لاهيجاني، م.، جنين شناسي (جلد اول) توليد مثل و چگونگي رشد و نمو جنين، 1374ش

3. طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن،دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسين حوزه علميه، قم، 1417ق

4. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دار الکتب الاسلامیه، تهران،1374 ش