تکامل جنین

این پژوهش، در پژوهشکده اعجاز قرآن دانشگاه شهید بهشتی انجام شده است.

يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ إِن كُنتُمْ فِى رَيْبٍ مِّنَ ٱلْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْنَٰكُم مِّن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِن مُّضْغَةٍ مُّخَلَّقَةٍ وَغَيْرِ مُخَلَّقَةٍ لِّنُبَيِّنَ لَكُمْ وَنُقِرُّ فِى ٱلْأَرْحَامِ مَا نَشَآءُ إِلَىٰٓ أَجَلٍ مُّسَمًّى ثُمَّ نُخْرِجُكُمْ طِفْلًا ثُمَّ لِتَبْلُغُوٓا۟ أَشُدَّكُمْ وَمِنكُم مَّن يُتَوَفَّىٰ وَمِنكُم مَّن يُرَدُّ إِلَىٰٓ أَرْذَلِ ٱلْعُمُرِ لِكَيْلَا يَعْلَمَ مِنۢ بَعْدِ عِلْمٍ شَيْـًٔا وَتَرَى ٱلْأَرْضَ هَامِدَةً فَإِذَآ أَنزَلْنَا عَلَيْهَا ٱلْمَآءَ ٱهْتَزَّتْ وَرَبَتْ وَأَنۢبَتَتْ مِن كُلِّ زَوْجٍۭ بَهِيجٍ

ای مردم! اگر در رستاخیز شک دارید، (به این نکته توجّه کنید که:) ما شما را از خاک آفریدیم، سپس از نطفه، و بعد از خون بسته شده، سپس از «مضغه» [= چیزی شبیه گوشت جویده شده‌]، که بعضی دارای شکل و خلقت است و بعضی بدون شکل؛ تا برای شما روشن سازیم (که بر هر چیز قادریم)! و جنین‌هایی را که بخواهیم تا مدّت معیّنی در رحم (مادران) قرارمی‌دهیم؛ (و آنچه را بخواهیم ساقظ می‌کنیم؛) بعد شما را بصورت طفل بیرون می‌آوریم؛ سپس هدف این است که به حدّ رشد و بلوغ خویش برسید. در این میان بعضی از شما می‌میرند؛ و بعضی آن قدر عمر می‌کنند که به بدترین مرحله زندگی (و پیری) می‌رسند؛ آنچنان که بعد از علم و آگاهی، چیزی نمی‌دانند! (از سوی دیگر،) زمین را (در فصل زمستان) خشک و مرده می‌بینی، اما هنگامی که آب باران بر آن فرو می‌فرستیم، به حرکت درمی‌آید و می‌روید؛ و از هر نوع گیاهان زیبا می‌رویاند!

آیه 5 سوره حج

بیان ایده

قرآن کریم درآيات متعددی از آفرينش انسان سخن به میان آورده و هر یک روشنگری خاصی را دنبال می‌کند. در آیه مورد بحث، از مراحلی نام برده شده که هدف از آن اشاره به دگرگونی‌های دوران جنینی است. خداوند می‌فرماید: ما شما را از خاک آفریده و سپس به صورت نطفه در آوردیم و پس از آن، به صورت علقه یا خون بسته و سپس از مضغه (چيزى شبيه گوشت جويده) و... . در زمان پیامبر اکرم(ص) امکان دستیابی به چنین اطلاعاتی وجود نداشته است. از زمان ارسطو اطلاعات مختصری راجع به چگونگی رشد و نمو موجودات در دست بوده، ولي اطلاعات مربوط به جنين‌شناسی برای اولين بار توسط كارل فون بائر ، كاشف اوول در پستانداران و تئوری لايه‌های زاينده) در سال 1828 ارائه شد . رفته رفته اين اطلاعات كه دست‌يابی به آن‌ها كار آسانی نبود، کامل‌تر گردید تا امروز كه بخشی از اين مجهولات بر ما معلوم شده است.

بیان این مطالب در عصری که اطلاعات علمی در این زمینه وجود نداشته، حاکی از اعجاز این کتاب آسمانی است. به نظر می‌رسد که در این دسته از آیات کریمه اعجازی علمی نهفته است، زیرا حکایت از حرکت تکاملی جنین در رحم مادر دارد.

بررسی لغوی و تفسیری

کلمات اصلی

• خَلَقْنَا: آفریدیم
• نُّطْفَه: آب صاف، از آن به آب مرد نیز تعبیر می‌شود .
• عَلَقَه: قطعه خون جامد (لخته شده) که پس از40روز تبدیل به مضغه می‌‌‌گردد .
• مُضْغَه: قطعه گوشت جویده شده که پخته نباشد.
• مُخَلَّقَه: مخلوقی که خلقتش کامل شده، غیر معیوب، مصور شده ، این واژه از همان فعل خَلَقَ گرفته شده، برخی از مفسران آن را به معنی تصویر شده گرفته‌اند و برخی دیگر گفته‌اند که به معنای تام الخلقه است.
• اَجَلٍ مُسَمًّى: مدت معين

اهداف و روش تحقیق

مباحث عنوان شده در تفسیر آیه 5 سوره حج نشان می‌دهد که در این آیه شریفه از مراحلی نام برده شده که به دگرگونی‌های دوران جنینی اشاره دارد: آفریده شدن انسان از خاک، سپس او را به صورت نطفه و پس از آن به صورت علقه یا خون بسته و سپس به حالت مضغه (چيزى شبيه گوشت جويده) درآوردن و... آگاهی یافتن از این اطلاعات در زمان پیامبر اکرم(ص) ممکن نبوده و علم امروز آن را تأیید می‌کند.

نظر به این که طرح مراحل رشد و تکامل جنین در عصر نزول قرآن که در این آیه و آیات مشابه آمده، برای بشر آن روز آشکار نبوده و از کشفیات امروز بشر در نتیجه کاوش‌های زیست‌شناسی و پزشکی است، پس این مسئله حکایت از اعجاز علمی این کتاب آسمانی دارد.

آیات مرتبط

إِنَّا خَلَقْنَا ٱلْإِنسَٰنَ مِن نُّطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَّبْتَلِيهِ فَجَعَلْنَٰهُ سَمِيعًۢا بَصِيرًا

ما انسان را از نطفه مختلطی آفریدیم، و او را می‌آزماییم؛ (بدین جهت) او را شنوا و بینا قرار دادیم!

آیه 2 سوره انسان

أَيَحْسَبُ ٱلْإِنسَٰنُ أَن يُتْرَكَ سُدًى

آیا انسان گمان می‌کند بی‌هدف رها می‌شود؟!

آیه 36 سوره قیامه

أَلَمْ يَكُ نُطْفَةً مِّن مَّنِىٍّ يُمْنَىٰ

آیا او نطفه‌ای از منی که در رحم ریخته می‌شود نبود؟!

آیه 37 سوره قیامه

ثُمَّ كَانَ عَلَقَةً فَخَلَقَ فَسَوَّىٰ

سپس بصورت خون بسته در آمد، و خداوند او را آفرید و موزون ساخت،

آیه 38 سوره قیامه

فَجَعَلَ مِنْهُ ٱلزَّوْجَيْنِ ٱلذَّكَرَ وَٱلْأُنثَىٰٓ

و از او دو زوج مرد و زن آفرید!

آیه 39 سوره قیامه

ثُمَّ خَلَقْنَا ٱلنُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا ٱلْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا ٱلْمُضْغَةَ عِظَٰمًا فَكَسَوْنَا ٱلْعِظَٰمَ لَحْمًا ثُمَّ أَنشَأْنَٰهُ خَلْقًا ءَاخَرَ فَتَبَارَكَ ٱللَّهُ أَحْسَنُ ٱلْخَٰلِقِينَ

سپس نطفه را بصورت علقه [= خون بسته‌]، و علقه را بصورت مضغه [= چیزی شبیه گوشت جویده شده‌]، و مضغه را بصورت استخوانهایی درآوردیم؛ و بر استخوانها گوشت پوشاندیم؛ سپس آن را آفرینش تازه‌ای دادیم؛ پس بزرگ است خدایی که بهترین آفرینندگان است!

آیه 14 سوره مومنون

سوالات تحقیق

1. تراب به چه معناست؟ و آیا نکره بودن تراب دلیل خاصی می‌تواند داشته باشد؟
2. در آیات قرآن تفاوت و کاربرد دو واژه طین و تراب در چیست ؟
3. معناي عَلَقَةٍ چيست؟ ریشه آن به چه معانی است؟
4. فرق علق با علقه در چیست؟
5. مُّضْغَةٍ مُّخَلَّقَةٍ و َغَيْرِ مُخَلَّقَةٍ به چه معناست؟ آيا منظور از«مُّضْغَةٍ مُّخَلَّقَةٍ وَغَيْرِ مُخَلَّقَةٍ» مضْغه‌ای است كه قسمتی از آن دارای خلقت كامل و قسمتی دارای خلفت ناكامل است؟
6. نفخ روح الهی به جنین در کدام یک از این مراحل صورت می‌‌گیرد؟
7. آیا روحی که از ابتدای تشکیل نطفه و آغاز تکامل وجود دارد، با نفخ روحی که مورد اشاره قرآن است تفاوت دارد و یا یکی است ؟
8. آيا «و نقرّ في الارحام» مرحله بعدي مُّضْغَةٍ مُّخَلَّقَةٍ وَغَيْرِ مُخَلَّقَةٍ است؟ معنای واو در اینجا چیست؟ واو عطف است یا ابتدائی ؟
9. آيا مراد از مراحل تکامل جنین شامل مراحلي از بارداري انسان است كه از زمان تشكيل سلول تخم شروع می‌شود و تا زمان لانه‌گزيني در رحم مادر ادامه دارد؟
10. اگر اين مرحله بندی مد نظر است، آيا می‌توان گفت مرحله پس از نطفه، يعني علقه همان مرحله مورولا است؟
11. آيا مرحله علقه مي‌تواند مرحله جايگزيني بلاستوسيست در رحم مادر و يا پس از تشكيل جفت باشد؟
12. اگر منظور از علقه « مورولا» باشد، آيا می‌توان گفت منظور از«مُّضْغَة»، مرحله بلاستولاسيون است؟
13. مناطق (سلول‌های دارای خلقت كامل) « مخلقه» از چه لحاظ كامل شده‌اند و آيا تا پايان عمر بدون تغيير باقي مي‌مانند؟
14. آيا می‌توان گفت كه اگر در اين مرحله سلول‌هايی بدون تغيير باقی بمانند، تبديل به سلول‌های بنيادی (مثلاً سلول‌های بنيادی مغز استخوان) می‌شوند؟
15. با توجه به اينكه جايگزينی بلاستوسيست در عمق آندومتر رحم، تنها در جوندگان و انسان ها رخ می‌دهد و در اكثر پستانداران اين اتصال در سطح اپيتليوم رحم صورت می‌گيرد، آيا می‌توان گفت منظور از « و نقرّ في الارحام» مرحله جايگزينی بلاستوسيست است؟
16. محل قرار گرفتن بلاستوسيست در رحم، چه تأثیری در کیفیت رشد جنین خواهد داشت؟
17. آيا مدت قرار گيری جنين در رحم مادر به شرايط خاصی بستگی دارد كه قرآن از آن به عنوان « زمان معين» ياد كرده است؟

پانویس و منابع

1. قرآن کریم، ترجمه فولادوند

2. راغب اصفهانى، حسين، المفردات في غريب القرآن، دارالعلم- الدار الشاميه، دمشق‏-بيروت، چاپ اول، 1412 ق

3. شمس لاهیجانی، مریم، جنین شناسی (جلد اول: توليد مثل و چگونگي رشد و نمو جنين، انتشارات دانشگاه شهيد بهشتي، 1374ش

4. طريحى، فخرالدين، مجمع البحرين، كتابفروشى مرتضوى، تهران، چاپ سوم، 1375 ش