تشکیل کوه‌ها از سطح زمین

این پژوهش، در پژوهشکده اعجاز قرآن دانشگاه شهید بهشتی انجام شده است.

وَجَعَلَ فِيهَا رَوَٰسِىَ مِن فَوْقِهَا وَبَٰرَكَ فِيهَا وَقَدَّرَ فِيهَآ أَقْوَٰتَهَا فِىٓ أَرْبَعَةِ أَيَّامٍ سَوَآءً لِّلسَّآئِلِينَ

او در زمین کوه‌های استواری قرار داد و برکاتی در آن آفرید و موادّ غذایی آن را مقدّر فرمود، - اینها همه در چهار روز بود - درست به اندازه نیاز تقاضا کنندگان!

آیه 10 سوره فصلت

بیان ایده

درست شدن کـوه از سـطـح زمـيـن، اعجاز ادعا شده مربوط به این آیه است که برای تأیید ادعا، از دو حالت شکل‌گیری کوه از سطح زمین سخن به میان آورده است:

بلند شدن سطح زمين

وقـتی مواد مذاب درون زمين راهی به بيرون پيدا نمی‌کند تا به شکل آتشفشان بيرون بزند، قشر بالایی زمين را رفته‌رفته بلند می‌کند و کوه تشکیل می‌شود(شکل1).

شکل1: بالا آمدن مواد مذاب

چين خوردن سطح زمين

بر اثر حرکت قشرهای سطح زمين و برخورد آن‌ها با یکدیگر و رفتن يکی به زير ديگری، سطح زمين چين می‌خورد و چين‌ها رفته‌رفته به شکلی که در تصوير می‌بينيم، از حالت افقی به حالت عمودی در می‌آيند و کوه شکل می‌گیرد (شکل2).

شکل2: چین خوردگی واحدهای سنگی

زمین شناسان فرایندهای مختلفی را برای تشکیل کوه‌ها عنوان می‌کنند. این فرایندها شامل چین خوردگی، عملکرد گسل‌ها (هورست و گرابن)، نقاط داغ و تکتونیک صفحه‌ای (برخورد ورقه‌ها) است (شکل3). در میان موارد ذکر شده، تکتونیک صفحه‌ای مهم‌ترین و مؤثرترین نقش را ایفا می‌کند. زیرا مهم‌ترین کوه‌های جهان از قبیل هیمالیا، آلپ و کوه‌های کردیلرا از برخورد صفحات تکتونیکی در طی میلیون‌ها سال پیش شکل گرفته‌اند.

در همه فرایندهای تشکیل کوه‌ها، پوسته زمین درگیر است. گسل‌ها پوسته زمین را که سخت و شکننده است، جابجا می‌کنند و با ایجاد برآمدگی باعث ایجاد کوه‌ها در مقیاس محلی می‌شوند. چین خوردگی، رسوبات دریا و اقیانوس را که در طی میلیون‌ها سال برروی هم انباشته شده‌اند و جزئی از پوسته اقیانوسی‌اند، تغییر شکل می‌دهد و باعث خروج آن‌ها از زیر آب می‌شود که در نهایت به تشکیل کوه‌های رسوبی لایه‌ای شکل، منجر می‌گردد. در تشکیل کوه‌های آتشفشانی، خروج مواد مذاب از طریق نقاط ضعف و درز و شکست به سطح زمین معمولاً با انفجار و پرتاب سنگ‌های تشکیل دهنده پوسته نیز همراه می‌شود، که تجمع این خرده سنگ‌ها و سرد شدن مواد مذاب خارج یافته، باعث تشکیل مخروط آتشفشان و شکل گیری کوه‌های آتشفشانی می‌شود. اما در نظریه تکتونیک صفحه‌ای، حرکات و برخورد صفحات لیتوسفر (سنگ کره) زمین که شامل پوسته زمين به همراه قسمت بالايي گوشته فوقاني است، باعث کوه‌زایی و تشکیل مهم‌ترین کوه‌های جهان شده است.

بنابراین، اگر در آیه 10 سوره فصلت، منظور از سطح زمین "فوقها" را بتوان پوسته زمین برشمرد، ممکن است بتوان ادعا کرد که آیه به نقش سطح زمین یعنی پوسته آن در ایجاد کوه‌ها اشاره دارد.

شکل3: از راست به چپ: عملکرد گسل‌ها، نفاط داغ (بالا)، چین خوردگی و برخورد صفحات (پایین).

بررسی لغوی و تفسیری

کلمات اصلی

• رواسی: جمع راسیه، از ریشه ر-س- حرف معتل به معنای ثابت، استوار و پابرجا ، مراد از آن کوه‌های استوار است .

• فی: از حروف جر و ظرف است که معانی متعددی دارد، مثلاً: وسط، داخل، بر، روی، با

• فوق: بالا، این واژه در مکان و زمان و جسم و عدد و مقام و منزلت به کار می‌رود. نقطه مقابل فوق واژه تحت است ، فوق هم در علو مادی و محسوس به کار می‌رود و هم در علو معنوی و برتری .

اهداف و روش تحقیق

در این آیه سخن از آفرینش کوه‌های استوار، ایجاد برکت و نعمت در زمین و تقدیر معیشت موجودات در چهار مرحله است. در تفسیر هر یک از موارد فوق، میان مفسران اختلاف نظری دیده نمی‌شود. تنها در توضیح وتبیین "اربعة ایام" تفاوت‌هایی وجود دارد. برخی نیز این آیه را به همراه آیه قبل و دو آیه بعد تحت عنوان "مراحل خلقت جهان" بررسی کرده و ادعای اعجاز نموده‌اند .

قرآن در آیات متعددی از جمله در آیه 10 سوره فصلت، به بحث "رواسی" و کوه‌ها پرداخته است. اعجاز علمی ‌ادعا شده در آیه فوق، درباره تشکیل کوه‌هاست که با عنوان تشکیل کوه‌ها از سطح زمین بیان شده است. زمین شناسان برای تشکیل کوه‌ها فرایندهای مختلفی از قبیل چین خوردگی، عملکرد گسل‌ها (هورست و گرابن)، نقاط داغ و تکتونیک صفحه‌ای (برخورد ورقه‌ها) را در نظر می‌گیرند. با کمی دقت در انواع فرایندهای کوه‌زایی، می‌توان نتیجه گرفت که پوسته زمین در همه این فرایندها، به نوعی درگیر است و نقش مهمی را ایفا می‌کند. از این رو، اگر منظور از سطح زمین (فوقها) در این آیه، پوسته زمین باشد، ممکن است بتوان ادعا کرد که آیه به نقش سطح زمین یعنی پوسته آن در ایجاد کوه‌ها اشاره دارد.

آیات مرتبط

وَجَعَلْنَا فِيهَا رَوَٰسِىَ شَٰمِخَٰتٍ وَأَسْقَيْنَٰكُم مَّآءً فُرَاتًا

و در آن کوه‌های استوار و بلندی قرار دادیم، و آبی گوارا به شما نوشاندیم!

آیه 27 سوره مرسلات

وَهُوَ ٱلَّذِى مَدَّ ٱلْأَرْضَ وَجَعَلَ فِيهَا رَوَٰسِىَ وَأَنْهَٰرًا وَمِن كُلِّ ٱلثَّمَرَٰتِ جَعَلَ فِيهَا زَوْجَيْنِ ٱثْنَيْنِ يُغْشِى ٱلَّيْلَ ٱلنَّهَارَ إِنَّ فِى ذَٰلِكَ لَءَايَٰتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ

و او کسی است که زمین را گسترد؛ و در آن کوه‌ها و نهرهایی قرار داد؛ و در آن از تمام میوه‌ها دو جفت آفرید؛ (پرده سیاه) شب را بر روز می‌پوشاند؛ در اینها آیاتی است برای گروهی که تفکر می‌کنند!

آیه 3 سوره رعد

وَأَلْقَىٰ فِى ٱلْأَرْضِ رَوَٰسِىَ أَن تَمِيدَ بِكُمْ وَأَنْهَٰرًا وَسُبُلًا لَّعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ

و در زمین، کوه‌های ثابت و محکمی افکند تا لرزش آن را نسبت به شما بگیرد؛ و نهرها و راه‌هایی ایجاد کرد، تا هدایت شوید.

آیه 15 سوره نحل

وَٱلْأَرْضَ مَدَدْنَٰهَا وَأَلْقَيْنَا فِيهَا رَوَٰسِىَ وَأَنۢبَتْنَا فِيهَا مِن كُلِّ شَىْءٍ مَّوْزُونٍ

و زمین را گستردیم؛ و در آن کوه‌های ثابتی افکندیم؛ و از هر گیاه موزون، در آن رویاندیم؛

آیه 19 سوره حجر

خَلَقَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا وَأَلْقَىٰ فِى ٱلْأَرْضِ رَوَٰسِىَ أَن تَمِيدَ بِكُمْ وَبَثَّ فِيهَا مِن كُلِّ دَآبَّةٍ وَأَنزَلْنَا مِنَ ٱلسَّمَآءِ مَآءً فَأَنۢبَتْنَا فِيهَا مِن كُلِّ زَوْجٍ كَرِيمٍ

(او) آسمانها را بدون ستونی که آن را ببینید آفرید، و در زمین کوه‌هایی افکند تا شما را نلرزاند (و جایگاه شما آرام باشد) و از هر گونه جنبنده‌ای روی آن منتشر ساخت؛ و از آسمان آبی نازل کردیم و بوسیله آن در روی زمین انواع گوناگونی از جفتهای گیاهان پر ارزش رویاندیم.

آیه 10 سوره لقمان

وَجَعَلْنَا فِى ٱلْأَرْضِ رَوَٰسِىَ أَن تَمِيدَ بِهِمْ وَجَعَلْنَا فِيهَا فِجَاجًا سُبُلًا لَّعَلَّهُمْ يَهْتَدُونَ

و در زمین، کوه‌های ثابت و پابرجایی قرار دادیم، مبادا آنها را بلرزاند! و در آن، درّه‌ها و راه‌هایی قرار دادیم تا هدایت شوند!

آیه 31 سوره انبیاء

وَٱلْأَرْضَ مَدَدْنَٰهَا وَأَلْقَيْنَا فِيهَا رَوَٰسِىَ وَأَنۢبَتْنَا فِيهَا مِن كُلِّ زَوْجٍۭ بَهِيجٍ

و زمین را گسترش دادیم و در آن کوه‌هائی عظیم و استوار افکندیم و از هر نوع گیاه بهجت‌انگیز در آن رویاندیم،

آیه 7 سوره ق

أَمَّن جَعَلَ ٱلْأَرْضَ قَرَارًا وَجَعَلَ خِلَٰلَهَآ أَنْهَٰرًا وَجَعَلَ لَهَا رَوَٰسِىَ وَجَعَلَ بَيْنَ ٱلْبَحْرَيْنِ حَاجِزًا أَءِلَٰهٌ مَّعَ ٱللَّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ

یا کسی که زمین را مستقرّ و آرام قرار داد، و میان آن نهرهایی روان ساخت، و برای آن کوه‌های ثابت و پابرجا ایجاد کرد، و میان دو دریا مانعی قرار داد (تا با هم مخلوط نشوند؛ با این حال) آیا معبودی با خداست؟! نه، بلکه بیشتر آنان نمی‌دانند (و جاهلند)!

آیه 61 سوره نمل

سوالات تحقیق

1. دیگر واژه‌های به کار رفته برای کوه‌ها غیر از "رواسی" کدامند وچه تفاوتی با هم دارند؟
2. معنای "من فوقها" چیست؟ آیا این مفهوم می‌تواند به اثبات ادعای اعجاز کمک کند؟
3. اگر "من فوقها" به معنای "ارتفاع داشتن از سطح زمین" باشد، در این صورت، این معنا با آیه "و الجبال اوتادا" و نظریه میخ‌واری کوه‌ها چه نسبتی دارد؟
4. آیا از این آیات می‌توان به ترتیب آفرینش پی برد؟
5. انواع فرایندهای کوه زایی از نظر زمین شناسی چیست؟
6. لایه‌های درونی زمین و ارتباط آنها با فرایندهای کوه زایی چیست؟
7. مهم‌ترین و بزرگترین کوه‌های جهان چگونه شکل گرفته‌اند؟
8. نقش پوسته زمین (سطح زمین) را در انواع فرایندهای کوه‌زایی مقایسه کنید؟
9. با توجه به اینکه کوه‌های رسوبی (متشکل از سنگ‌های رسوبی) در اثر چین خوردن لایه‌های سطحی زمین ایجاد می‌شوند، آیا می‌توان منظور آیه را تشکیل کوه‌های رسوبی دانست؟ فراوانی و گسترش کوه‌های رسوبی را با انواع دیگر مقایسه کنید؟

پانویس و منابع

1. ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغه،دار الجیل، بیروت، 1420ق/ 1999م

2. ابن منظور، محمد، لسان العرب، دار صادر، بیروت، 2003م

3. راغب اصفهانی،حسین، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داودی، دار القلم، دمشق

4. رضایی اصفهانی، محمد علی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، قرآن و علوم طبیعی، کتاب مبین، 1381ش

5. قرشی، علی اکبر، قاموس قرآن، دارالکتب الاسلامیه، تهران،1371ش

6. www.quranology.com

7. www.physicalgeography.net

8. http://serc.carleton.edu

9. WWW.NGDIR.IR