بادهاى باروركننده ابرها

این پژوهش، در پژوهشکده اعجاز قرآن دانشگاه شهید بهشتی انجام شده است.

وَأَرْسَلْنَا ٱلرِّيَٰحَ لَوَٰقِحَ فَأَنزَلْنَا مِنَ ٱلسَّمَآءِ مَآءً فَأَسْقَيْنَٰكُمُوهُ وَمَآ أَنتُمْ لَهُۥ بِخَٰزِنِينَ

ما بادها را برای بارور ساختن (ابرها و گیاهان) فرستادیم؛ و از آسمان آبی نازل کردیم، و شما را با آن سیراب ساختیم؛ در حالی که شما توانایی حفظ و نگهداری آن را نداشتید!

آیه 22 سوره حجر

بیان ایده

قرن‏‌ها بشر اطلاعى از كيفيت دقيق نزول باران از ابرها نداشت ولى در سال‌هاى اخير پس از پيشرفت‏‌هايى كه در علم فيزيك صورت گرفت و در نتيجه رشته‌‏هاى دانشگاهی جديدى از قبيل هواشناسى تأسيس يافت، به تلقيح ابرها پى بردند و حتى بحث از باران مصنوعى شد و در اينجا متوجه شدند كه بادها نقش عجيبى در زايا شدن ابرها دارند. يعنى از طرفى باعث تشكيل قطرات باران و دانه‏‌هاى برف می‌شوند و از طرف ديگر در باردار شدن ابرها به الكتريسته و تخليه اين بار نقش دارند .

خداوند درآيه 22 سوره حجر به گونه‌ای عام می‌فرماید که بادها را برای بارور ساختن فرستاده است. طبرسى‏ لقاح را به معناى آبستنى ابرها دانسته است. وی در مجمع البیان در تفسیر آیه شریفه می‌نویسد: « بادها را لقاح كننده فرستاديم.» يعنى وسيله لقاح وآبستنى ابرها به باران می‌‏شوند. پس از آسمان آب نازل كرديم، يعنى باران فرستاديم .

همین معنا را بازرگان پذيرفته و در تفسیر علمی این آیه چنین می‌نويسد: «آيه دلالت بر لقاح ابرها و بارور شدن آنهاست كه در نتيجه آن لقاح، باران می‌‏بارد». امّا بايد دانست تأمين دو شرط: وجود بخار آب در هوا و اشباع شدن و تقطير آن در رسيدن هواى جوّ به حالت اشباع، براى تشكيل ابر و ريزش باران كافى نيست، يك عمل يا شرط سوم نيز ضرورت دارد: «بارور شدن» يا عمل لقاح .

بخار آب ممكن است با وجود رسيدن به حالت اشباع تقطير نشود و وقتى تقطير شد، دانه‏‌ها آنقدر ريز و معلق در هوا بمانند كه سقوط نكنند و باران نبارد، مگر آنكه با ذرات نامرئى نمك كه به وسيله باد از روى درياها آورده شده است، نطفه‌‏هاى جذب و آماس كننده‏اى تشكيل شود. يا مهمتر از آن، رطوبت هوا به دور برگه‏‌هاى متبلور برف كه در ارتفاعات بالاتر منعقد شده و به وسيله باد پوشيده می‌شود، جمع گردد و بالاخره قطرات ريز اوليه باران در اثر اختلاط و تلاطم و تصادم بادها به هم بپيوندد تا رفته رفته درشت شده در اثر وزن نسبتاً زياد خود از خلال توده‏‌هاى ابر ساقط گردد. تخليه برق مابين توده‏‌هاى مختلف ابر كه در اثر اصطكاك با عوارض زمين و اجسام معلق در باد داراى الكتريسته‌‏هاى مخالف مى‌‏شوند و اين تخليه توأم با روشنایى و غرش شديد، يونيزه شدن هوا و تشكيل اُزن است كمك فراوان به پيوستن و درست شدن و پختن قطرات می‌‏نمايد. خلاصه آنكه تشكيل و تقويت ابر و مخصوصاً نزول باران يا برف بدون عمل لقاح كه با دخالت و تحريك باد صورت می‌‏گيرد، عملى نمی‌شود» .

مطالب بالا دیدگاه بازرگان در مورد لقاح ابرها از نقطه نظر علم ترمودینامیک بود.

اما از دیدگاه هواشناسی نیز در مورد تشکیل ابرها و بارندگی و نقش بارورکنندگی بادها می‌توان چنین گفت: برروی سطح اقیانوس‌ها و دریا‌ها به سبب برخورد جریان‌های آب، حباب‌هایی تشکیل می‌شود. هنگامی که این حباب‌ها می‌ترکند، هزاران ذره با قطری معادل یک صدم میلیمتر به هوا پرتاب می‌شوند. این ذرات که آیروسول نامیده می‌شوند، با گرد و غبار آورده شده توسط باد‌ها ترکیب می‌شوند و به لایه‌های بالاتر جو برده می‌شوند. این ذرات که توسط باد به ارتفاعات بالا برده شده‌اند، با بخار آب ترکیب می‌گردند. بخار آب در اطراف این ذرات متراکم می‌شود و به قطره‌های کوچک آب تبدیل می‌گردد. این قطره‌های کوچک آب در کنار هم تشکیل ابر می‌دهند و به صورت باران فرود می‌آیند. به این ترتیب، باد ذرات بخار آب را در هوا بارور می‌کند و در نهایت به شکل گیری ابرها کمک می‌کند. اگر باد چنین خاصیتی نداشت، ذرات کوچک آب در ارتفاعات بالا شکل نمی‌گرفتند و باران ایجاد نمی‌شد .

بنابراین، آیه شریفه در زمانی که بشر چندان آگاهی از بحث‌های علمی مربوط به ابر و باد نداشت، به لقاح ابرها اشاره‌ی صریح فرموده که اعجاز علمى قرآن را نمایانگر است. البته این آیه به لقاح گیاهان نیز اشاره دارد که بحث در مورد اعجاز علمی بودن آن با عنوان " نقش ابر در لقاح گیاهان" جدا گانه مورد بررسی قرار گرفته است.

بررسی لغوی و تفسیری

کلمات اصلی

• الرِّيَاحَ: جمع ریح به معنی هوای متحرک، باد

• لَوَاقِحَ: جمع لاقح، اسم فاعل از ماده ل-ق-ح به معنای بارور گردانیدن، باردار کردن

• فَأَسْقَيْنَاكُمُوهُ از س-ق-ی به معنی نوشاندن و اسقاء یعنی سیراب کردن

اهداف و روش تحقیق

درآیه 22 سوره حجر به دنبال بادهای بارور کننده، سخن از باران و نزول آب شده است، در نتیجه می‌توان گفت این آیه شریفه اشاره مستقیم به لقاح ابرها توسط باد دارد. مطلبی که از یافته‌های علوم امروزین است.

بر اساس دانسته‌های علمی جدید درباره نقش باد در حمل ذرات گرد و غبار و متراکم ساختن بخارآب موجود در هوا در اطراف این ذرات و تشکیل قطره و شکل گیری ابرهای باران زا، شاید بتوان مقصود آیه را بیان نقش باد در بارورکنندگی ابرها و بارندگی دانست.

با توجه به آنچه گفته شد و نظر به این که در صدر اسلام اطلاعی از این حقایق علمی نداشتند، پس، اعجاز علمی این آیه شریفه می‌تواند قابل طرح و اثبات باشد. اما برای اظهار نظر دقیق‌تر علمی درباره اعجاز این آیه شریفه باید به سؤالات مطرح شده در دو حوزه قرآنی و علمی نیز پاسخ گفت.

آیات مرتبط

إِنَّ فِى خَلْقِ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضِ وَٱخْتِلَٰفِ ٱلَّيْلِ وَٱلنَّهَارِ وَٱلْفُلْكِ ٱلَّتِى تَجْرِى فِى ٱلْبَحْرِ بِمَا يَنفَعُ ٱلنَّاسَ وَمَآ أَنزَلَ ٱللَّهُ مِنَ ٱلسَّمَآءِ مِن مَّآءٍ فَأَحْيَا بِهِ ٱلْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَبَثَّ فِيهَا مِن كُلِّ دَآبَّةٍ وَتَصْرِيفِ ٱلرِّيَٰحِ وَٱلسَّحَابِ ٱلْمُسَخَّرِ بَيْنَ ٱلسَّمَآءِ وَٱلْأَرْضِ لَءَايَٰتٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ

در آفرینش آسمانها و زمین، و آمد و شد شب و روز، و کشتیهایی که در دریا به سود مردم در حرکتند، و آبی که خداوند از آسمان نازل کرده، و با آن، زمین را پس از مرگ، زنده نموده، و انواع جنبندگان را در آن گسترده، و (همچنین) در تغییر مسیر بادها و ابرهایی که میان زمین و آسمان مسخرند، نشانه‌هایی است (از ذات پاک خدا و یگانگی او) برای مردمی که عقل دارند و می‌اندیشند!

آیه 164 سوره بقره

أَمَّن يَهْدِيكُمْ فِى ظُلُمَٰتِ ٱلْبَرِّ وَٱلْبَحْرِ وَمَن يُرْسِلُ ٱلرِّيَٰحَ بُشْرًۢا بَيْنَ يَدَىْ رَحْمَتِهِۦٓ أَءِلَٰهٌ مَّعَ ٱللَّهِ تَعَٰلَى ٱللَّهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ

یا کسی که شما را در تاریکیهای صحرا و دریا هدایت می‌کند، و کسی که بادها را بعنوان بشارت پیش از نزول رحمتش می‌فرستد؛ آیا معبودی با خداست؟! خداوند برتر است از آنچه برای او شریک قرارمی‌دهند!

آیه 63 سوره نمل

وَٱخْتِلَٰفِ ٱلَّيْلِ وَٱلنَّهَارِ وَمَآ أَنزَلَ ٱللَّهُ مِنَ ٱلسَّمَآءِ مِن رِّزْقٍ فَأَحْيَا بِهِ ٱلْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَتَصْرِيفِ ٱلرِّيَٰحِ ءَايَٰتٌ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ

و نیز در آمد و شد شب و روز، و رزق (و بارانی) که خداوند از آسمان نازل کرده و بوسیله آن زمین را بعد از مردنش حیات بخشیده و همچنین در وزش بادها، نشانه‌های روشنی است برای گروهی که اهل تفکّرند!

آیه 5 سوره جاثیه

وَهُوَ ٱلَّذِىٓ أَرْسَلَ ٱلرِّيَٰحَ بُشْرًۢا بَيْنَ يَدَىْ رَحْمَتِهِۦ وَأَنزَلْنَا مِنَ ٱلسَّمَآءِ مَآءً طَهُورًا

او کسی است که بادها را بشارتگرانی پیش از رحمتش فرستاد، و از آسمان آبی پاک‌کننده نازل کردیم...

آیه 48 سوره فرقان

ٱللَّهُ ٱلَّذِى يُرْسِلُ ٱلرِّيَٰحَ فَتُثِيرُ سَحَابًا فَيَبْسُطُهُۥ فِى ٱلسَّمَآءِ كَيْفَ يَشَآءُ وَيَجْعَلُهُۥ كِسَفًا فَتَرَى ٱلْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلَٰلِهِۦ فَإِذَآ أَصَابَ بِهِۦ مَن يَشَآءُ مِنْ عِبَادِهِۦٓ إِذَا هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ

خداوند همان کسی است که بادها را می‌فرستد تا ابرهایی را به حرکت در آورند، سپس آنها را در پهنه آسمان آن گونه که بخواهد می‌گستراند و متراکم می‌سازد؛ در این هنگام دانه‌های باران را می‌بینی که از لا به لای آن خارج می‌شود، هنگامی که این (باران حیاتبخش) را به هر کس از بندگانش که بخواهد می‌رساند، ناگهان خوشحال می‌شوند...

آیه 48 سوره روم

وَٱخْتِلَٰفِ ٱلَّيْلِ وَٱلنَّهَارِ وَمَآ أَنزَلَ ٱللَّهُ مِنَ ٱلسَّمَآءِ مِن رِّزْقٍ فَأَحْيَا بِهِ ٱلْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَتَصْرِيفِ ٱلرِّيَٰحِ ءَايَٰتٌ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ

و نیز در آمد و شد شب و روز، و رزق (و بارانی) که خداوند از آسمان نازل کرده و بوسیله آن زمین را بعد از مردنش حیات بخشیده و همچنین در وزش بادها، نشانه‌های روشنی است برای گروهی که اهل تفکّرند!

آیه 5 سوره جاثیه

وَٱللَّهُ ٱلَّذِىٓ أَرْسَلَ ٱلرِّيَٰحَ فَتُثِيرُ سَحَابًا فَسُقْنَٰهُ إِلَىٰ بَلَدٍ مَّيِّتٍ فَأَحْيَيْنَا بِهِ ٱلْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا كَذَٰلِكَ ٱلنُّشُورُ

خداوند کسی است که بادها را فرستاد تا ابرهایی را به حرکت درآورند؛ سپس ما این ابرها را به سوی زمین مرده‌ای راندیم و به وسیله آن، زمین را پس از مردنش زنده می‌کنیم؛ رستاخیز نیز همین گونه است!

آیه 9 سوره فاطر

سوالات تحقیق

1. چرا لفظ «الریاح» به صورت جمع آمده است، آیا دلالت بر انواع بادها دارد؟
3. کاربرد لفظ « الریح» با« الریاح» در قرآن چه تفاوتی دارد؟
5. چرا در برخی از آیات مرتبط بعد از لفظ ریاح "سحاب" ذکر شده و در برخی دیگر نیامده است؟
7. آیا از عباراتی مثل: وَ تَصْريفِ الرِّياحِ وَ السَّحابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّماءِ درآیات مرتبط نیز لقاح ابر‌ها برداشت می شود؟
9. در چه آیاتی از قرآن، بحث باد به لحاظ علمی مطرح شده و این موارد چه ارتباطی با آیه مذکور دارند؟
11. آیا لقاح گیاهان نیز از آیه‌ی شریفه بر می‌آید؟
13. انواع باد و حرکت آن‌ها را توضیح دهید؟
15. ابرهای باران زا و نحوه تشکیل آنها چگونه است؟
17. نحوه تشکیل رعد و برق و ارتباط باد با این پدیده چگونه است؟
19. آیا با وقوع رعد و برق است که عمل لقاح ابرها صورت می‌گیرد؟
21. آیا برای ریزش برف نیز باید عمل لقاح صورت گیرد؟
23. در ایجاد باران مصنوعی عمل تلقیح به چه صورت انجام می‌شود؟

پانویس و منابع

1. قرآن کریم، ترجمه فولادوند

2. بازرگان، مهدی، باد و باران در قرآن

3. راغب اصفهانی، حسین، مفردات الالفاظ القرآن، به کوشش صفوان عدنان داوودی، دار القلم، دمشق،1412ق

4. طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البيان، مطبعة العرفان، بيروت

5. Harun Yahya, Learning from Qur’an, Idara Ishaat-E-Diniyat LTD