میخ‌واری کوه‌ها

أَلَمْ نَجْعَلِ ٱلْأَرْضَ مِهَٰدًا

آیا زمین را محل آرامش (شما) قرار ندادیم؟!

آیه 6 سوره نبأ

وَٱلْجِبَالَ أَوْتَادًا

و کوه‌ها را میخهای زمین؟!

آیه 7 سوره نبأ

بیان ایده

چندین آیه از قرآن کریم به نقش کوه‌ها روی زمین اختصاص دارد. این آیه از جمله آیاتی است که در معنای واژه ها و نیز تفسیر آن اتفاق نظر وجود دارد. مفسران کوه‌ها را به منزله‌ میخ‌های زمین دانسته‌اند. اگرچه در چگونگی ثبات و پایداری زمین در برابر نوسانات و حرکات شدید توسط کوه‌ها، تفاسیر متعددی ذکر شده است، اما از ظاهر آیه بر می‌آید که ترتیب و قرار گرفتن کوه‌ها مناسب با ثبات و استقرار زمین است.

برخی از نویسندگان معاصر نیز با استناد به این آیه، حرکات پوسته زمین و همچنین حرکت وضعی آن را برداشت کرده و مدعی اعجاز شده‌اند. برای مطالعه اعجاز مطرح شده، لازم است ابتدا نگاهی گذرا به کوه‌ها، فرایند تشکیل آنها و تعامل آن با لایه‌های درون زمین و سرانجام، چگونگی استقرار کوه ها در زمین داشت.

فرایندهای مختلفی باعث تشکیل کوه‌ها می‌شوند. این فرایندها شامل چین خوردگی، عملکرد گسل‌ها (هورست و گرابن)، نقاط داغ و تکتونیک صفحه‌ای (برخورد ورقه‌ها) است (شکل1).

شکل1: از راست به چپ: عملکرد گسل ها، نفاط داغ (بالا)، چین خوردگی و برخورد صفحات (پایین).

اوروژنی (Orogeny) به مجموعه‌ای از فرایندها گفته می‌شود که طی آن کوه‌ها تشکیل می‌شوند و ممکن است میلیون‌ها سال طول بکشد و اغلب ساختارهای خطی طویل تولید می‌کند که به عنوان کمربندهای اوروژنی یا کوهستانی شناخته می‌شوند. در شکل 2 موقعیت مهم‌ترین کمربندهای کوهستانی جهان نمایش داده شده است.

شکل2: نمایش توپوگرافی سطوح خشکی و اقیانوس ها که در آن ارتفاع با رنگ مشخص شده است. راهنما در پایین تصویر رابطه بین ارتفاع و رنگ را نشان می‌دهد. مهم ترین کمربندهای کوهستانی زمین (A) کردیلرای آمریکای شمالی، (B) آپالاچین (C) کمربند کالدونین (D) آند، (E) اورال، (F) هیمالیا، (G) آلپ و (H) کمربند تاسمان هستند (NOAA, National Geophysical Data Center).

پوسته، گوشته و هسته سه لایه اصلی زمین هستند. هر یک از این سه لایه دارای ویژگی‌های منحصر به فردند. پوسته زمین متشکل از پوسته قاره‌ای و اقیانوسی است که از نظر ضخامت و جنس از یکدیگر تفکیک می‌شوند. بخشی از گوشته بالایی به همراه پوسته موسوم به لیتوسفر یا سنگ کره است. لیتوسفر سخت و شکننده است و شامل ورقه‌های اقیانوسی و قاره‌ای است. این روقه‌ها اساس مطالعات زمین ساخت جهانی هستند. در زیر لیتوسفر، استنوسفر قرار گرفته که حالت ژله‌ای دارد و لیتوسفر سخت روی آن شناور است (شکل3). در نتیجه برخورد این ورقه‌ها با یکدیگر، کمربندهای کوهستانی جهان شکل گرفته‌اند، برای مثال، رشته کوه هیمالیا از برخورد هند به آسیا منتج شده‌اند (حدود 50 میلیون سال پیش) [Plummer,2005].

شکل3: لیتوسفر سخت شامل پوسته و گوشته بالایی است که شامل ورقه های اقیانوسی و قاره¬ای است و روی استنوسفر شناور است. متوسط ضخامت لیتوسفر اقیاونوسی و قاره ای، به ترتیب، 70 کیلومتر و 125-250 کیلومتر است.

دانشمندان با مطالعه درون زمین، واژه ایزوستازی را تعریف کرده‌اند. ایزوستازی شرایطی است که در آن بین لیتوسفر و استنوسفر تعادل برقرار می‌شود و سطحی که در آن این تعادل به وجود می‌آید، موسوم به سطح ایزوستازی است.

اولین نظریه‌ها درباره تعادل لایه‌های خارجی زمین توسط لئوناردو داوینچی (1452- 1519م) مطرح شد.

در مورد ایزوستازی، موقعیت و شکل سطح ایزوستازی دو نظریه مهم وجود دارد.

• نظریه آیری (1854): براساس این نظریه جرم مخصوص پوسته در همه جا یکسان است. بنابراین، افزایش ضخامت پوسته در قاره‌ها با افزایش ضخامت ریشه آن در استنوسفر جبران می‌شود.

• نظریه پرات (1855): براساس این نظریه هرچه ضخامت پوسته بيشتر شود، جرم مخصوص کمتر است. بنابراين، چون ضخامت پوسته در زير درياها کمتر از قاره‌هاست، مي‌بايست جرم مخصوص آن بيشتر باشد تا بتواند کمبود ضخامت را جبران نمايد (شکل 4 و 5) [Watts,2002 ].

شکل4: نمایش مدل‌های ایزوستازی آیری و پرات با استفاده از بلوک‌های فلزی شناور در جیوه (بوی، 1927)

شکل5: براساس مدل آیری در عمق موسوم به عمق خنثی شدن، رابطه 1 برای دو ستون Cρ و mρ+Cρ برقرار است. در این رابطه Cρ جرم مخصوص پوسته است که برای هر دو ستون یکسان است و mρ جرم مخصوص استنوسفر می‌باشد. با افزایش hm که معادل ارتفاع ستون سمت چپ در سطح زمین است، hr ضخامت ریشه نیز افزایش می‌یابد (رابطه 2).در مدل پرات با افزایشhm، اختلاف بین جرم مخصوص دو ستون (Cρ- oρ) افزایش می‌یابد (رابطه3).

بنابراین، براساس نظریه آیری می‌توان میخ واری کوه‌ها و ریشه دار بودن آن‌ها در زیر زمین را برداشت کرد.

بررسی لغوی و تفسیری

کلمات اصلی

• جبال: این کلمه از ریشه "ج- ب- ل" و جمع "جَبَل" است. یک معنای اصلی دارد که در واژه‌های برگرفته از آن لحاظ شده و آن "تجمع شیء در ارتفاع" است. معنای معروف "جبل" کوه است(ابن فارس، ص233؛راغب،ص 185).

• اوتاد: جمع "وَتَد" از ریشه "و- ت- د" (ابن فارس،ص 1082) به معنای هر گونه باريكه‌اي از جنس چوب است كه در زمین یا دیوار کوبیده یا جا داده شود (فیروز آبادی،ص 306).

اهداف و روش تحقیق

کاربرد واژه‌های میخ (وتد) در آیه مورد بحث و لنگر (رواسی) در آیه 32 نازعات برای توصیف کوه‌ها در قرآن موجب شده است که مفسران کوه‌ها را به منزله‌ی میخ‌های زمین در نظر بگیرند. این صفات برای کوه حاکی از نقش کوه‌ها در ایجاد ثبات و پایداری روی زمین است. از سوی دیگر، افعال "از جا کنده شدن" و "از جای خود برداشته شدن" (المرسلات/77/ 10، الحاقه/69/ 14) در هنگام نابودی کوه‌ها در قیامت، می‌تواند همانند کندن میخ از سرجای خود در نظر گرفته شود.

دانشمندان با مطالعه درون زمین و فرایندهای تشکیل کمربندهای کوه‌زایی، وجود دو نظریه را برای تشریح چگونگی استقرار کوه‌ها روی زمین و ایجاد تعادل در درون زمین که موسوم به ایزوستازی است، پذیرفته‌اند. این دو نظریه با نام‌های نظریه آیری و نظریه پرات شناخته شده‌اند. در این میان، فقط نظریه آیری ریشه‌دار بودن کوه‌ها در درون زمین را اثبات می‌کند و نظریه پرات چنین ساختاری را برای کوه‌ها در نظر نمی‌گیرد. البته در نظر داشتن این نکته الزامی ‌است که داده‌های علمی در قالب نظریه همیشه نیاز به مطالعه بیشتر، به خصوص مطالعه موردی در نقاط مختلف دنیا را می‌طلبند و گاه طی سالیان دراز، امکان رد یک نظریه همواره وجود داشته است. بنابراین، بهتر است برای بیان میخ‌واری کوه‌ها به عنوان یکی از اعجازهای علمی مطرح شده در قرآن، منتظر مطالعات علمی بیشتر در جهت تأیید نظریه آیری باشیم.

آیات مرتبط

وَحُمِلَتِ ٱلْأَرْضُ وَٱلْجِبَالُ فَدُكَّتَا دَكَّةً وَٰحِدَةً

و زمین و کوه‌ها از جا برداشته شوند و یکباره در هم کوبیده و متلاشی گردند،

آیه 14 سوره حاقه

وَإِذَا ٱلْجِبَالُ نُسِفَتْ

و در آن زمان که کوه‌ها از جا کنده شوند،

آیه 10 سوره مرسلات

وَٱلْجِبَالَ أَرْسَىٰهَا

و کوه‌ها را ثابت و محکم نمود!

آیه 32 سوره نازعات