فلک مشحون و بطون نساء

وَءَايَةٌ لَّهُمْ أَنَّا حَمَلْنَا ذُرِّيَّتَهُمْ فِى ٱلْفُلْكِ ٱلْمَشْحُونِ

نشانه‌ای (دیگر از عظمت پروردگار) برای آنان است که ما فرزندانشان را در کشتیهایی پر (از وسایل و بارها) حمل کردیم.

آیه 41 سوره یس

عبارت محوری

الفلک المشحون

نکته علمی

روایت منسوب به امام علی(ع): «أن الذرية النطف حملها اللّه تعالى في بطون النساء تشبیهاًبالفلك المشحون»

"قرآن متنی سرشار از پیچیدگی های زبانی و معنایی است و فضایی چند لایه و چند بطنی دارد بطون آيات ظرفيت ذاتي بسيار وسيع و عميقي براي قرآن رقم مي زند كه نتيجه آن زدودن محدوديت ظاهري از آيات است معناي اين سخن اين است كه هر گاه مفسر قرآن، آيه اي را پيش روي خود مي گذارد ودر صدد تفسير آن برمي آيد، فقط بايك گزاره و پيام كه از ظاهر آيه به دست مي آيد رو به رو نيست بلكه افزون بر ظاهر با پيام هاي متعددي رو به رو است كه در وراي ظاهر آيه، يعني لايه هاي زيرين و ناآشكار آن نهفته است( نصیری، 1387ش،ج5 ص 78)لایه¬های عمیق و بالای متن، وحدت و بسط دارند، در حالی که لایه¬های پایینی آن کثرت و لفظ و آنچه مهم است پیوستگی همه این لایه¬ها با هم است. لذا برای فهم متنی مانند قرآن که حضور معنا را در مراتب نازله خویش حفظ کرده است(معنای ظاهری و عرفی) باید روشی را برگزینیم که با توجه به این زیرساخت¬ها سه کارآمدی برای ما داشته باشد: توسعه معنایی، دلالت های تضمنی، استعاره و مجاز(شریفی، 1394ش، صص123 و 124). بر این اساس می¬توان تشبیه و تمثیل را گونه ای از دلالت های فوق دانست چرا که تمثیل یعنی تشبیه حقایق عقلی به امور حسی و قابل لمس و فلسفه مثل¬های قرآنی، تنزل مسایل بلند و عمیق و بیان آن¬ها در افق فکر مردم است(مکارم شیرازی، 1381ش، ج1، ص13). از این رو می¬توان تصور کرد که اصطلاحی چون «فلک مشحون» در آیه 41 سوره یس علاوه بر حفظ معنای ظاهری «کشتی مملو»، در لایه ای بالاتر نیز با زبان تمثیل و تشبیه به پاره¬ای حقایق علمی دیگر اشاراتی داشته باشد.

همان گونه که استعمال تعبیر «تشبیهاً» در متن روایت منسوب به امام علی(ع): «أن الذرية النطف حملها اللّه تعالى في بطون النساء تشبیهاًبالفلك المشحون»(ماوردی، بی تا، ج5، ص20؛ قرطبی، 1364ش، ج‏15،ص35؛ نووی جاوی، 1417ق، ج‏2، ص290)، این نگرش تمثیلی به آیه:«وَ آيَةٌ لَهُمْ أَنَّا حَمَلْنا ذُرِّيَّتَهُمْ فِي الْفُلْكِ الْمَشْحُونِ»(یس/41) رابه وضوح می‏نمایاند.بنابراین فرمایش حضرت، جایگیری نطفه در بطون زنان در این آیه به فلک مشحون تشبیه شده است که گونه ای از معانی تمثیلی به شمار می رود. باید در نظرداشت وجود معنای خلاف ظاهر و تمثیل و مجاز در قرآن همواره مخالفانی داشته است از این رو برخی از مفسران نیز ضمن آوردن روایت مذکور دلالت آن را صحیح ندانسته و از قبیل تفسیر باطنی دانسته اند که خلاف ظاهر آیه است(ابوحیان اندلسی، 1420ق، ج‏9، ص70 ؛ آلوسی، 1415ق، ج‏12، ص28؛ شوکانی صنعانی، 1414ق، ج‏4، ص427؛ ارمی علوی، 1426ق، ، ج‏24، ص33). در پاسخ به این دیدگاه باید گفت تفسیر باطنی خلاف ظاهر نیست بلکه وجوه و قراینی وجود دارد که میان ظاهر و باطن پیوند برقرار می سازد. لذا سراسر مطالب قرآن از همه جهت هماهنگ است يعني ظاهرها با هم و باطن ها با هم، همچنين پيوند هر ظاهر با باطن برتر از خود، همچنان محفوظ است (جوادی آملی،1387ش، ج1، ص128). بنابراین مجموع ظاهر و باطن آيات به منزله استدلال منطقي مترتب بر هم هستند( معرفت، 1385ش، ص40).

نگرش تمثیلی به «فلک مشحون»هم سو با رأی بسیاری از مفسرانی که تفسیر بطنی و لایه ای قرآن را پذیرفته اند و صرف نظر از اختلاف نظرهای مبنایی میان مفسران در این زمینه و با عنایت به حدیث فوق در پرتو قراین نقلی و عقلی و علم روز احتمالاتی را در تفسیر آیه مورد بحث مکشوف می سازد. با توجه به حدیث مذکور نطفه به ذریه و بطن زن به فلک مشحون تشبیه شده است. بطن در لغت عرب به درون هر چیزی اطلاق می شود که خلاف ظاهر باشد(فراهیدی، 1409ق، ج7، ص440). لذا از بطون زنان به درون بدن ایشان تعبیر می شود که از مصادیق متبادر آن محیط شکم است. تعبیر ذریه به نطفه نیز با عنایت به آیه: «وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ...»(اعراف/172) امری رایج در زبان قرآن بوده است که برخی مفسران به این کاربرد معنایی اشاره کرده اند(ابن ابی حاتم، 1419ق، ج5، ص1613؛ ابن جوزی، 1422ق، ج3، ص194؛ سیوطی، 1404ق، ج5، ص6؛ مقاتل بن سلیمان، 1423ق، ج2، ص393). نیز در روایات تفسیری دیگر ذیل آیه 47 سوره یس به این نکته اشاره شده بود که از آنجایی که زنان مزارع نطفه های فرزندان خویش هستند، عرب لفظ ذریه را برای ایشان نیز به کار می برده است(این کاربرد معنایی را آیه: «نساؤکم حرث لکم...» (بقره/223) نیز تأیید می کند). از این رو استعمال ذریه در معنای نطفه بعید نمی نماید. نطفه در فرهنگ عرب عصر نزول مایع شفافی است که فرزند از آن ایجاد می¬شود(فراهیدی، ج7، ص437؛ صاحب بن عباد، ج9، ص186)که به مایع منی مرد اطلاق می¬شود(ازدی، 1387ش، ج3، ص1260؛ راغب اصفهانی، 1412ق، ص811) و در قرآن نیز به همین معنی استعمال شده است: «ثُمَّ جَعَلْناهُ‏ نُطْفَةً فِي قَرارٍ مَكِينٍ‏»(مؤمنون/ 13)؛«أَ لَمْ يَكُ‏ نُطْفَةً مِنْ مَنِيٍّ يُمْنى»‏ (قيامه/ 37). بر این اساس مایع منی(نطفه) حاوی سلول جنسی و عامل تشکیل دهنده جنین است و هر سلول جنسی دارای اطلاعات ژنتیکی لازم برای تشکیل جنین است که قرار است به نسل بعد و فرزندان منتقل شود.بنابراین می-توان فرض کرد خداوند در این آیه حمل اطلاعات ژنتیکی توسط فلک مشحون را بیان نموده استکه دو احتمال و یا اشاره علمی برای آن قابل طرح است."