خلقت مگس

يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَٱسْتَمِعُوا۟ لَهُۥٓ إِنَّ ٱلَّذِينَ تَدْعُونَ مِن دُونِ ٱللَّهِ لَن يَخْلُقُوا۟ ذُبَابًا وَلَوِ ٱجْتَمَعُوا۟ لَهُۥ وَإِن يَسْلُبْهُمُ ٱلذُّبَابُ شَيْـًٔا لَّا يَسْتَنقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ ٱلطَّالِبُ وَٱلْمَطْلُوبُ

ای مردم! مثلی زده شده است، به آن گوش فرا دهید: کسانی را که غیر از خدا می‌خوانید، هرگز نمی‌توانند مگسی بیافرینند، هر چند برای این کار دست به دست هم دهند! و هرگاه مگس چیزی از آنها برباید، نمی‌توانند آن را باز پس گیرند! هم این طلب‌کنندگان ناتوانند، و هم آن مطلوبان (هم این عابدان، و هم آن معبودان)!

آیه 73 سوره حج

بیان ایده

در این آیه، مثلی در بیان حقارت و ترسیم ناتوانی خدایان مشرکان یاد شده و می فرماید که خدایان دروغین مشرکان به اندازه‌ای ناتوانند که نمی‌توانند مگسی را بیافرینند و اگر مگسی چیزی از آنها بگیرد، توان باز پس گرفتن آن را ندارند.

برای بی‌ارزش جلوه دادن بتها وخدایان چوبی و فلزی هیچ مثلی بلیغ‌تر و گویاتر از این‌گونه تمثیل‌ها نمی‌تواند باشد. موجودات ریزی همچون پشه، مگس و عنکبوت در عرف، نمونه روشنی برای حقارت و پستی اند. اما همین موجودات ریز ساختمان شگفت انگیزی داراند.

جای این سؤال است که مگس چه ساختمان فیزیولوژی دارد که اگر چیزی را برباید، کسی قادر به باز پس گیری آن نیست؟ آیا این آیه حاوی بیان مطلبی علمی است که در عصر پیامبر اکرم (ص) از آن بی‌اطلاع بوده‌اند؟ آيا ممکن است که آیه به قدرت دید وسیع مگس‌ها یا سیستم مغزي آنها اشاره داشته باشد؟

امروزه برخی مدعی آنند كه هر گاه مگس طعامي را می ربايد، به سرعت و بی درنگ مقدار فراواني لعاب (بزاق دهان) بر روي آن ترشح می‌كند و بلافاصله آن را به ماد‌ه‌اي ديگر تبديل می‌نمايد (محمد سامي،223). همچنین مدعی‌اند که مگس‌ها از بزاق خود براي مايع كردن مواد جامد استفاده می‌كنند تا بتوانند از طريق خرطوم خود آن را بمكند (Roberts,110).

بزاق در اكثر حشرات وجود دارد كه بسته به نوع تغذيه با هم متفاوتند. بزاق حاوي آنزيم‌هايي است كه فرايند هضم غذا را آغاز می‌كند. وجود هر آنزيم در بزاق به نوع غذا بستگي دارد؛ ولي براي مثال، آميلاز كه نشاسته را به قند و آنزيم اينورتاز كه سوكروز را به گلوكز و فروكتوز تبديل می‌كند، معمولاً در بزاق حشرات وجود دارند و به زبان ساده تر شكل مواد قندي را تغيير می‌دهد. اما در حشراتي كه خون می‌مكند، آنزيم‌هاي هضم كننده وجود ندارد. در اين گونه حشرات، بزاق حاوي موادي است كه از لخته شدن خون در ميزبان كه موجب قطع فرايند تغذيه حشره می‌شود، جلوگيري می‌كند (Chapman,33). پس، هرگاه مگس از ما چيزي (خون یا گَرده‌ی غذا) بربايد و بخواهيم آنچه را ربوده باز ستانيم، نمی‌توانيم. بر این مبناست که مدعی اعجاز علمی این آیه شده‌اند. البته در صورت صحت ادعای مزبور، آیه از موارد اعجاز علمی قرآن کریم تلقی می گردد.

بررسی لغوی و تفسیری

کلمات اصلی

• ذُبَاب: مگس
• يَسْلُبْهُم: از "س- ل- ب"، به معنی ربودن (ابن فارس، 3/91)
• لا يَسْتَنقِذُوهُ: از "ن- ق- ذ"، به معنی رهانیدن، استنقاذ به معنی باز به چنگ آوردن (همو، 5/495)

اهداف و روش تحقیق

با توجه به آنچه گفته شد، در آیه 73 سورة حج:

● فرض بر اینست که مخاطب "کافران"‌اند و نه بت‌ها، زیرا اگر مرجع ضمیر "هم" و مراد از "طالب" "بتها" باشد، بدیهی است که آن‌ها به خودی خود توانایی باز پس گیری چیزی را ندارند. در این صورت، طرح مسئله اعجاز در این آیه شریفه منتفی می‌گردد.

● اگر مراد این باشد که مگس مجهز به غدد ترشح كننده بزاقی است و به مجرد اينكه طعامي را بربايد، به سرعت مقدار زيادي از اين بزاق را بر روي آن ترشح مي‌كند و بلافاصله آن را به ماده‌اي ديگر تبديل می‌نمايد (Chapman,33)، آیه از موارد اعجاز علمی قرآن محسوب می‌شود.

اما اگر فرض کنیم که به سبب خُردی و ناچیز بودن شیء ربوده شده توسط مگس، ما نمی‌توانیم آن را باز پس گیریم؛ در این صورت، اعجاز علمی آیه محل تردید خواهد بود. زیرا این مطلب بر همگان معلوم بوده است.

سوالات تحقیق

1. آیا ذباب علاوه بر مگس، بر زنبور و پشه نیز اطلاق می‌شود؟
2. آیا مشرکان معتقد به "خالقیت" بت‌های سنگی بوده‌اند؟
3. شأن نزول آیه چیست؟
4. با توجه به سیاق آیات، منظور از "تدعون من دون الله" چیست؟
5. آيا "یسلبهم" به غیر از ربودن، معنای دیگری نیز دارد؟ این واژه چه زمانی به کار می‌رود؟
6. چرا خداوند در این آیه مگس را مثال زده است؟
7. آیا در جایی دیگر از قرآن در باره ویژگی‌های مگس سخنی آورده شده است؟
8. آیا "اِن" بیانگر فرض محال است و یا امکان تحقق وجود دارد؟
9. منظور آيه از طالب و مطلوب چیست؟
10. آيا منظور از دزديدن می‌تواند چسبيدن مواد و طعام به اندام‌هاي حركتي مگس باشد؟
11. آيا به واسطه پرواز سريع نمی‌توان چيزي را از مگس گرفت؟
12. آيا به دليل جسم كوچك مگس است كه نمی‌توان موادي را كه ربوده پس گرفت؟
13. آيا برداشتن طعام توسط مگس به دليل ساختار و پرزهايي است كه در بدن مگس وجود دارد؟
14. آيا عدم توانايي باز پس گيري اشياء به خاطر تغيير ساختار غذاي خورده شده به وسيله مگس است و يا دليل ديگري مانند كوچك بودن مقدار ماده دارد؟
15. آيا بزاق دهان باعث برگرفتن مواد به وسيله مگس می‌شود؟ اگر اين موضوع صحت دارد، چه موادي در بزاق مگس وجود دارد كه اين ويژگي را به آن می‌دهد؟
16. منظور از "خلق" در آیه تلفیق سلول نر و ماده است؟ یا به وجود آوردن سلول جنسی است؟
17. آیا لقاح مصنوعی دادن موجودات در شرایط آزمایشگاهی نوعی از خلق کردن است؟
18. توليد مثل مگسان چگونه است؟ آيا تاكنون لقاح مصنوعي در مورد مگس صورت گرفته است؟

منابع

1. ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغه،دار الجیل،بیروت، 1420ق/ 1999م

2. محمد سامي، محمد علی، اعجاز علمي در قرآن كريم، ترجمه حسن كاظمي، نشر رزقي

3. Chapman, R. F., The insects: structure and function, 4th edition, Camridge University Press,1998

4. Roberts, M., Ingram, N., Nelson Science- Biology , 2nd edition, 2001