زوجیت در قرآن

این پژوهش، در پژوهشکده اعجاز قرآن دانشگاه شهید بهشتی انجام شده است.

وَمِن كُلِّ شَىْءٍ خَلَقْنَا زَوْجَيْنِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ

و از هر چیز دو جفت آفریدیم، شاید متذکّر شوید!

آیه 49 سوره ذاریات

سُبْحَٰنَ ٱلَّذِى خَلَقَ ٱلْأَزْوَٰجَ كُلَّهَا مِمَّا تُنۢبِتُ ٱلْأَرْضُ وَمِنْ أَنفُسِهِمْ وَمِمَّا لَا يَعْلَمُونَ

منزه است کسی که تمام زوجها را آفرید، از آنچه زمین می‌رویاند، و از خودشان، و از آنچه نمی‌دانند!

آیه 36 سوره یس

وَهُوَ ٱلَّذِى مَدَّ ٱلْأَرْضَ وَجَعَلَ فِيهَا رَوَٰسِىَ وَأَنْهَٰرًا وَمِن كُلِّ ٱلثَّمَرَٰتِ جَعَلَ فِيهَا زَوْجَيْنِ ٱثْنَيْنِ يُغْشِى ٱلَّيْلَ ٱلنَّهَارَ إِنَّ فِى ذَٰلِكَ لَءَايَٰتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ

و او کسی است که زمین را گسترد؛ و در آن کوه‌ها و نهرهایی قرار داد؛ و در آن از تمام میوه‌ها دو جفت آفرید؛ (پرده سیاه) شب را بر روز می‌پوشاند؛ در اینها آیاتی است برای گروهی که تفکر می‌کنند!

آیه 3 سوره رعد

بیان ایده

در آیات متعددی از قرآن به زوجیت در انسا‌ن‌ها، میوه‌ها، گیاهان و همه اشیاء اشاره شده است. در لغت عرب "زوج" منحصر به "نر" و" ماده" نیست. بلکه به هر دو چیزی گفته می‌شود که قرینه یکدیگر باشند و به چیزهای مقارن و مشابه و متضاد نیز اطلاق می‌گردد .

انسان تا قرن‌ها گمان می‌کرد که مسئله زوجیت و وجود جنس نر و ماده فقط در مورد بشر و حیوانات و برخی گیاهان مثل خرما صادق است، تا آنکه در سده‌های اخیر دانشمندان به وجود زوجیت در جهان گیاهان به صورت یک قانون کلی پی بردند. سپس با کشف واحد ساختمانی موجودات (اتم) دریافتند که مسئله زوجیت در همه اشیاء عموميت دارد. در این آیات به صراحت از زوجیت میوه‌ها، روییدنی‌ها، نفوس جانوران و آنچه که ما نمی‌دانیم و سرانجام از زوجیت کل اشیاء عالم بحث شده است. قرآن کریم ۱۴۰۰ سال پیش این مطالب را در آیات متعددی بیان نمود، هنگامی که بشر نمی‌توانست درک صحیحی از آن داشته باشد و لذا این امر نشان از اعجاز علمی کتاب خداوند است.

سال‌هاست که بشر می‌داند اتم‌ها کوچک‌‌ترین ذرات عالم نیستند و از هسته و الکترون تشکیل شده‌اند. هسته اتم خود شامل پروتون‌ها و نوترون‌هاست

و می‌دانیم که پروتون‌ها و نوترون‌ها از کوارک‌ها تشکیل شده‌اند و نظریات جدید بیان می‌کنند کوارک‌ها و الکترون‌ها از ریسمان‌ها تشکیل شده‌اند. (شکل بالا)

پروتون از دو کوارک بالا و یک کوارک پایین (uud) (شکل سمت راست) و نوترون از یک کوارک بالا و دو کوارک پایین (udd) (شکل سمت چپ) تشکیل شده‌اند.

تمام مواد معمولی اطراف ما از ماده ساخته شده‌اند. اما مواد دیگری به نام ضدماده یا پادماده وجود دارند که از ذراتی به نام ضدذره تشکیل شده است. به عنوان مثال ذره الکترون ضدی به نام پوزیترون دارد که در تمام ویژگی‌ها مانند آن است، اما بار آن مخالف الکترون است. هنگامی که یک ماده با یک ضدماده برخورد می‌کند، نابود می‌شوند و انرژی تولید می‌گردد. در اولین لحظات پس از مهبانگ (انفجار بزرگ) تنها انرژی موجود بود. هنگامی که جهان سرد شد و گسترش یافت، ذرات ماده و ضدماده به میزان مساوی تولید شدند. ولی اکنون مقدار کمی ضد ماده وجود دارد و تئوری‌های مختلفی برای متفاوت شدن مقدار ماده و ضدماده در جهان وجود دارد. از زمانی که بشر متوجه وجود ضدماده شد، تصور می‌کرد که باید ضدکهکشان‌ها، ضدمنظومه شمسی و... وجود داشته باشد. اما تا کنون مشاهدات به هیچ وجه این موضوع را تأیید نکرده است.

بررسی لغوی و تفسیری

کلمات اصلی

• الثَّمَرَاتِ: جمع "ثمر" به معنی بار درخت، میوه
• زَوْجَيْنِ: دو جفت؛ "زوج" به معنی جفت، قرین

بررسی تفسیری

بسياري از مفسران و صاحب‌نظران به آيات فوق بر زوجيت گياهان و بلكه همه اشياء ‌استدلال كرده‌اند. در اينجا پاره‌ای از آن‌ها را یاد مي‌كنيم:

1.‌ مکارم شیرازی در تفسیر آيه 36 سوره يس مي‌نويسد: « مسلم است که ازواج جمع زوج، معمولاً به دو جنس مذكر و مؤنث گفته مي‌شود، خواه در عالم حيوانات باشد يا غير آن‌ها، سپس توسعه داده شده و به هر دو موجودي كه قرين يكديگر و يا حتي ضد يكديگرند، زوج اطلاق گردید... وجود زوجيت در جهان گياهان در عصر نزول قرآن جز در موارد خاصي مانند درختان نخل و امثال آن ناشناخته بود و قرآن از آن پرده برداشت و در قرون اخير از طرق علمي اين مسئله به ثبوت رسيد كه زوجيت در عالم گياه عمومي وهمگاني است».

به طور كلی گياهان به دو دسته‌اند:

گياهان دانه‌دار: شامل بازدانگان (داراي مخروط نر و ماده) و نهان‌دانگان (دارای گامت نر و ماده)

گياهان بدون‌دانه (هاگداران): خزه گيان و نهان‌زادان آوندی (توليد گامت‌های نر و ماده)

در تفسیر آيه 49 سوره ذاريات (22/376) نيز پس از تذكر اينكه بسياري از مفسران كلمه زوج را به معني اصناف مثل شب و روز و... دانسته‌اند، مي‌نويسد:

«واژه‌ی زوج را معمولاً به دو جنس نر و ماده مي‌گويند، خواه در عالم حيوانات باشد يا گياهان و هرگاه آن را كمي توسعه دهيم، تمام نيروهای مثبت و منفی را شامل می‌شود و با توجه به اينكه قرآن در آيه فوق می‌گويد «من كل شيء» (از همه موجودات ) و نه فقط موجودات زنده، مي‌تواند اشاره به اين حقيقت باشد كه تمام اشياء جهان از ذرات مثبت و منفی ساخته شده و امروز از لحاظ علمی مسلم است كه اتم‌ها از اجزاء ‌مختلفي تشكيل يافته‌اند، از جمله اجزائي كه داراي بار الکتریسیته مثبت هستند و پروتون نام دارند. بنابراين، الزامي نيست كه شي‌ء را حتما به معنی حيوان يا گياه تفسير كنيم و يا زوج را به معنی صنف بدانيم».

2. در مقدمه‌ی كتاب اعجاز قرآن طباطبایی آمده است:

هنگامي كه جهان در تاريكي جهالت به سر می‌برد، قرآن در بيش از ده آيه از زوجيت گياهان بحث كرده، تصريح می‌نمايد كه خدا همه گياهان را جفت آفريد (رعد/ 13/3 ـ شعراء/ 26/7 و...).

اهداف و روش تحقیق

بیان مکرر آیات قرآن درباره زوجیت مخلوقات در ۱۴۰۰ سال پیش نمونه ای از مفاهیم مستور در آیات الهی است که بشر را به تفکر در دریافت بیشتر مفاهیم قرآنی و طبیعت مشتاق می سازد. قرآن کریم گاهی سخن از زوجیّت میوه‌ها به میان می‌آورد و در آیه ای دیگر از زوجیّت گیاهان می‌گوید و نیز از زوجیّت چیزهایی سخن می‌گوید که انسان‌ها نمی‌دانند و سرانجام، اشاره به زوجیّت همه‌ اشیاء جهان می‌کند .

بشر از ابتدا تولید مثل جانوران نر و ماده را مشاهده می‌نمود، اما قرن‌ها گذشت تا بتواند نحوه تولید مثل گیاهان را دریابد. آنچه رنگ اعجاز به خود می‌گیرد، اینست که امروزه دانشمندان به وجود زوجیت در جهان گیاهان به صورت یک قانون کلی پی برده‌اند و پس از مدتی با کشف واحد ساختمانی موجودات (اتم) دریافتند که زوجیت در همه اشیاء عمومیت دارد . این موضوع حاکی از آنست که هریک از آیات مطرح شده درباره‌ی زوجیت می‌تواند اعجاز علمی قرآن کریم را نمایان کند.

آیات مرتبط

روایات مرتبط

نظر به روایات ائمه علیهم السلام، آیه اول به تقابل و تضاد میان اشیاء نیز دلالت دارد، یعنی ممکن است مقصود از زوجیّت در آیه شریفه، دو جنس متقابل باشند؛ مانند شب و روز، آسمان و زمین، دریا و خشکی، نرمی و زبری و... چنانکه در روایتی از امام رضا علیه‌السلام آمده است: «خداوند اشیاء جهان را متضاد آفرید تا روشن شود برای او ضدّی نیست و آن‌ها را با هم قرین ساخته تا معلوم شود، قرینی برای او نیست؛ نور را ضدّ ظلمت و خشکی را ضدّ تری و خشونت را ضدّ نرمش و سرما را ضدّ گرما قرار داده است و در عین حال اشیاء متضادّ را جمع کرده و موجودات نزدیک به هم را از هم جدا نموده تا این جدایی بر جداکننده و آن پیوستگی بر پیوند دهنده دلیل باشد و این است معنای «ومن کلّ شیئ خلقنا زوجین» .

سوالات تحقیق

1. چرا در برخی از این آیات از کلمه "جعل" و در برخی دیگر از "خلق" استفاده شده است؟
2. آیا "زوجین" در آیه اشاره خاص به نر و ماده بودن است یا به معانی دیگر" زوج" نیز اشاره دارد؟
3. ضمیر "ها" در "فیها" (جعل فیها زوجین اثنین) به "ثمرات" برمی‌گردد یا به " الارض"؟
4. آیا ذکر "یغشی الیل النهار" بعد از "زوجین اثنین" می‌تواند بیان مصداقی برای زوجیت باشد؟
5. آیا "زوجین اثنین" قانونی حاکم بر جهان برای تداوم حیات است؟
6. نظر به اینکه در سایر آیاتی که عبارت "زوجین اثنین" وجود دارد، موضوع بحث جانوران است ، آیا می‌توان گفت که نر و مادگی در خصوص "ثمرات" نیز مد نظر بوده است؟
7. آیا زوج بودن در مورد گیاهان میوه دار است و یا همه انواع گیاهان را شامل می‌شود؟
8. آيا به صورت استثنائي گياهي در كره زمين يافت شده است كه فقط دارای توليد مثل غيرجنسی باشد و نر و ماده نداشته باشد؟
9. آيا لزوماً هر مخلوقی در جهان داراي مشابه يا متضادي است؟
10. آیا می‌توان در سیر تطور زمین، گیاهان را اولین موجودات زنده دانست؟

پانویس و منابع

1. حويزى، عبد على، نور الثقلين، انتشارات اسماعيليان، قم، 1415ق

2. راغب اصفهانی،حسین، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داودی، دار القلم، دمشق

3. طباطبایی، محمدحسین، اعجاز القرآن، قم، بنیاد علمی و فكری علامه طباطبایی، 1362ش

4. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دار الکتب الاسلامیه، تهران،1374 ش

5. The physics of the standard model and beyond, By T. Morii, C. S. Lim, S. N. Mukherjee,p1

6. Ordaining Reality in Brief: The Shortcut to Your Future, By Joseph E. Donlan,p129

7. http://www.accessexcellence.org/RC/Ethnobotany/page3.php#sci

8. http://csep10.phys.utk.edu/astr162/lect/cosmology/antimatter.html

9. http://www.slac.stanford.edu/pubs/beamline/26/1/26-1-sather.pdf

10. http://www.stanford.edu/dept/news/pr/00/bfactbg124.html

11. http://socrates.berkeley.edu/~fajans/ALPHA_Spanish/EN_antimateria.htm