تسبیح موجودات

تُسَبِّحُ لَهُ ٱلسَّمَٰوَٰتُ ٱلسَّبْعُ وَٱلْأَرْضُ وَمَن فِيهِنَّ وَإِن مِّن شَىْءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِۦ وَلَٰكِن لَّا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ إِنَّهُۥ كَانَ حَلِيمًا غَفُورًا

آسمانهای هفتگانه و زمین و کسانی که در آنها هستند، همه تسبیح او می‌گویند؛ و هر موجودی، تسبیح و حمد او می‌گوید؛ ولی شما تسبیح آنها را نمی‌فهمید؛ او بردبار و آمرزنده است.

آیه 44 سوره اسراء

بیان ایده

یکی از مسائل جالب و پر رمز و راز در قرآن کریم که در چندین آیه به آن اشاره شده ، تسبیح موجودات است. از بررسی آیاتی که در این موضوع وجود دارد، بر می¬آید که گویا این عالم هستی با آن نظام شگفت و عظمت خیره کننده¬اش، تسبیح گوی خداوندست. بر این اساس کسانی که در زمینه اعجاز علمی قرآن تحقیق می کنند، ادعا نموده اند که علم امروز این مطلب قرآنی را تأیید می¬کند و در این رابطه با استفاده از اطلاعات علمی که در این زمینه به دست آورده¬اند، اظهار می¬دارند که هر چیزی در هستی، به نوعی سخن می گوید و امواجی را از خود صادر می کند. برای مثال، از برخی گیاهان امواج و فرکانسهای صوتی ایجاد می شود و یا برخی از ستارگان از خود صداهایی تولید می کنند، مثلا ستاره نوترونی که خداوند آن را طارق نامیده، صدایی شبیه پتک صادر می‌کند و..... لذا آیاتی را که در مورد تسبیح موجودات است، بر این امواج و فرکانسهای صوتی که از ذرات و موجودات عالم صادر می شود، تطبیق داده و گفته اند که هر چیزی در هستی صدای خاصی دارد و این گونه خدا را تسبیح می کند و این مطلبی است که قرآن در 1400 سال پیش آن را بیان کرده است.

بررسی لغوی و تفسیری

کلمات اصلی

• تُسَبِّحُ: از مصدر تسبیح به معنای تنزیه خدا، ریشه آن "س- ب- ح" به معنای گذر سريع است و در موارد مختلف به کار می رود (راغب اصفهانی ،ص392).
• لاَّ تَفْقَهُونَ: در نمی یابید، از ریشه "ف – ق- ه" به معنای دریافتن، فهمیدن (چیزی)، درک شیء و علم به آن (همو ،ص 643)

بررسی تفسیری

در آیه مورد بحث نکاتی وجود دارد که لازم است به آنها توجه شود:

• " تُسَبِّحُ ..."، آسمانهای هفت گانه و زمین و هر کس که در آنهاست او را تسبیح می گویند، یعنی ذات پروردگار را از هر عیب ونقصی منزه می دانند.

• "وَمَن فِيهِنَّ"، اسم موصول "مَن" مخصوص ذوی العقول است و مراد از آن، موجوداتی است که دارای چنین خصوصیتی یعنی برخورداری از نوعی درک و شعور باشند.

• "وَإِن مِّن شَيْءٍ إِلاَّ يُسَبِّحُ بِحَمْدَهِ" و هيچ چيز نيست مگر اينكه در حال ستايش، تسبيح او مى‏گويد. کلمه "شیء" می تواند بر همه موجودات، اعم از جاندار و بی جان اطلاق شود و ظهور معنای "و ان من شیء" در مورد تمام آنچه که لباس هستی بر تن دارد، کاملاً قطعی و یقینی است. در این جمله حمد خدا بر تسبیح اضافه شده تا بفهماند همانطور که تسبیح گوی خداوندند، او را حمد هم می کنند و خدا را به صفات جمیل و افعال نیکش می ستایند. این قسمت از آیه بیانگر این مطلب است که تمامى ذرات اين عالم اعم از جاندار و بى‌جان، عاقل و غير عاقل، همه داراى نوعى درك و شعورند و در عالم خود خدا را همراه با حمد، تسبيح مى‌گويند. هرچند ما به ادراك آن قادر نيستيم.

• "وَلَكِن لاَّ تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ" به صراحت آگاهى از تسبيح موجودات را از انسانها نفى مى‌كند.

اهداف و روش تحقیق

با توجه به آیه مورد نظر و نیز آیات مرتبطی که مطرح شد، باید گفت که از دیدگاه مفسران قرآن همه موجودات اعم از جماد و نبات و گیاه و... خداوند را تسبیح می کنند، اما در مورد کیفیت تسبیح موجودات با هم اختلاف نظر دارند. بعضی برآنند که تسبیح موجودات به"زبان حال" است و بعضی دیگر برآنند که تسبیح موجودات به "زبان قال" است.

منظور از "زبان حال" این است که هر موجودی چون لباس وجود بر تن دارد، بر خالق خود دلالت می کند و این موجودیت شئ تسبیح اوست. منظور از "زبان قال" این است که هر یک از موجودات به زبان خاص خود تکلم می کنند، ولی ما از درک آن عاجز هستیم و البته بعضی از آیات قرآن این مطلب را تأیید می کند. از جمله در سوره نمل در مورد سخن گفتن پرندگانی چون هدهد و حشراتی مثل مورچه با حضرت سلیمان (ع) مطالبی بیان شده است و به طور آشکار حضرت سلیمان به دانستن زبان پرندگان اشاره دارد .... وَقَالَ يَا أَيُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنَا مَنطِقَ الطَّيْرِ.... و یا در رابطه با حضرت داوود نبی ( ع) در آیه 10سوره سباء تسبیح کوهها و پرندگان را به همراه حضرت داوود (ع) بیان می دارد. روایات زیادی از طریق اهل سنت و شیعه به ما رسیده است که به تسبیح موجودات تصریح دارد. از جمله روایتی که در باره تسبیح سنگریزه هایی در دستان پیامبر (ص) است. به نظر می رسد که درک و فهم سخن گفتن پرندگان و به تبع آن، سایر موجودات عنایتی خاص از جانب خدای متعال به بندگان خالص خود باشد. در آخر لازم به ذکر است اگر چه این مطلب (تسبیح همه موجودات) از نظر قرآن و روایات غیر قابل انکار است، از نظر علمی تا این حد می توان گفت که "گياهان مي توانند دنياي پيرامون خود را درك كنند و با تغيير رشد و نمو نسبت به آن پاسخ دهند و يا پيامي را برگ به برگ منتقل كنند(1)". "برخي از دانشمندان معتقدند كه هر مولكول بيولوژيك امواج صوتي يا راديويي اختصاصي توليد مي كند كه تقويت آنها موجب تمايز هر چه بيشتر بين مولكول ها مي شود. هرچند فركانس صداي توليد شده مانند امواج راديويي بوده و از آستانه شنوايي انسان خارج است، ولي محققان با استفاده از كريستال هاي كوارتزي كه در ميدان هاي الكتريكي قرار دارند، توانستند ارتعاشات حاصل از اتصال ويروس به سلول ميزبان را ضبط كرده و به جريان الكتريكي تبديل كنند" (عطايي كچويي،ص 210).

با توجه به سؤالات بی شماری که در این زمینه وجود دارد و علم هنوز نتوانسته پاسخی قطعی بدهد ، به نظر می¬رسد که "تسبیح موجودات "هنوز از غوامض به شمار می رود.

آیات مرتبط

أَلَمْ تَرَ أَنَّ ٱللَّهَ يُسَبِّحُ لَهُۥ مَن فِى ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضِ وَٱلطَّيْرُ صَٰٓفَّٰتٍ كُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلَاتَهُۥ وَتَسْبِيحَهُۥ وَٱللَّهُ عَلِيمٌۢ بِمَا يَفْعَلُونَ

آیا ندیدی تمام آنان که در آسمانها و زمینند برای خدا تسبیح می‌کنند، و همچنین پرندگان به هنگامی که بر فراز آسمان بال گسترده‌اند؟! هر یک از آنها نماز و تسبیح خود را می‌داند؛ و خداوند به آنچه انجام میدهند داناست!

آیه 41 سوره نور

فَفَهَّمْنَٰهَا سُلَيْمَٰنَ وَكُلًّا ءَاتَيْنَا حُكْمًا وَعِلْمًا وَسَخَّرْنَا مَعَ دَاوُۥدَ ٱلْجِبَالَ يُسَبِّحْنَ وَٱلطَّيْرَ وَكُنَّا فَٰعِلِينَ

ما (حکم واقعی) آن را به سلیمان فهماندیم؛ و به هر یک از آنان (شایستگی) داوری، و علم فراوانی دادیم؛ و کوه‌ها و پرندگان را با داوود مسخّر ساختیم، که (همراه او) تسبیح (خدا) می‌گفتند؛ و ما این کار را انجام دادیم!

آیه 79 سوره انبیاء

إِنَّا سَخَّرْنَا ٱلْجِبَالَ مَعَهُۥ يُسَبِّحْنَ بِٱلْعَشِىِّ وَٱلْإِشْرَاقِ

ما کوه‌ها را مسخّر او ساختیم که هر شامگاه و صبحگاه با او تسبیح می‌گفتند!

آیه 18 سوره ص

وَلَقَدْ ءَاتَيْنَا دَاوُۥدَ مِنَّا فَضْلًا يَٰجِبَالُ أَوِّبِى مَعَهُۥ وَٱلطَّيْرَ وَأَلَنَّا لَهُ ٱلْحَدِيدَ

و ما به داوود از سوی خود فضیلتی بزرگ بخشیدیم؛ (ما به کوه‌ها و پرندگان گفتیم:) ای کوه‌ها و ای پرندگان! با او هم‌آواز شوید و همراه او تسبیح خدا گویید! و آهن را برای او نرم کردیم.

آیه 10 سوره سبأ

أَلَمْ تَرَ أَنَّ ٱللَّهَ يَسْجُدُ لَهُۥ مَن فِى ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَن فِى ٱلْأَرْضِ وَٱلشَّمْسُ وَٱلْقَمَرُ وَٱلنُّجُومُ وَٱلْجِبَالُ وَٱلشَّجَرُ وَٱلدَّوَآبُّ وَكَثِيرٌ مِّنَ ٱلنَّاسِ وَكَثِيرٌ حَقَّ عَلَيْهِ ٱلْعَذَابُ وَمَن يُهِنِ ٱللَّهُ فَمَا لَهُۥ مِن مُّكْرِمٍ إِنَّ ٱللَّهَ يَفْعَلُ مَا يَشَآءُ

آیا ندیدی که تمام کسانی که در آسمانها و کسانی که در زمینند برای خدا سجده می‌کنند؟! و (همچنین) خورشید و ماه و ستارگان و کوه‌ها و درختان و جنبندگان، و بسیاری از مردم! امّا بسیاری (ابا دارند، و) فرمان عذاب درباره آنان حتمی است؛ و هر کس را خدا خوار کند، کسی او را گرامی نخواهد داشت! خداوند هر کار را بخواهد (و صلاح بداند) انجام می‌دهد!

آیه 18 سوره حج

وَقَالُوا۟ لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدتُّمْ عَلَيْنَا قَالُوٓا۟ أَنطَقَنَا ٱللَّهُ ٱلَّذِىٓ أَنطَقَ كُلَّ شَىْءٍ وَهُوَ خَلَقَكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ

آنها به پوستهای تنشان می‌گویند: «چرا بر ضدّ ما گواهی دادید؟!» آنها جواب می‌دهند: «همان خدایی که هر موجودی را به نطق درآورده ما را گویا ساخته؛ و او شما را نخستین بار آفرید، و بازگشتتان بسوی اوست!

آیه 21 سوره فصلت

ثُمَّ ٱسْتَوَىٰٓ إِلَى ٱلسَّمَآءِ وَهِىَ دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَلِلْأَرْضِ ٱئْتِيَا طَوْعًا أَوْ كَرْهًا قَالَتَآ أَتَيْنَا طَآئِعِينَ

سپس به آفرینش آسمان پرداخت، در حالی که بصورت دود بود؛ به آن و به زمین دستور داد: «به وجود آیید (و شکل گیرید)، خواه از روی اطاعت و خواه اکراه!» آنها گفتند: «ما از روی طاعت می‌آییم (و شکل می‌گیریم)!»

آیه 11 سوره فصلت

إِنَّا عَرَضْنَا ٱلْأَمَانَةَ عَلَى ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضِ وَٱلْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَن يَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا ٱلْإِنسَٰنُ إِنَّهُۥ كَانَ ظَلُومًا جَهُولًا

ما امانت (تعهّد، تکلیف، و ولایت الهیّه) را بر آسمانها و زمین و کوه‌ها عرضه داشتیم، آنها از حمل آن سر برتافتند، و از آن هراسیدند؛ امّا انسان آن را بر دوش کشید؛ او بسیار ظالم و جاهل بود، (چون قدر این مقام عظیم را نشناخت و به خود ستم کرد)!

آیه 72 سوره احزاب

لَوْ أَنزَلْنَا هَٰذَا ٱلْقُرْءَانَ عَلَىٰ جَبَلٍ لَّرَأَيْتَهُۥ خَٰشِعًا مُّتَصَدِّعًا مِّنْ خَشْيَةِ ٱللَّهِ وَتِلْكَ ٱلْأَمْثَٰلُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ

اگر این قرآن را بر کوهی نازل می‌کردیم، می‌دیدی که در برابر آن خاشع می‌شود و از خوف خدا می‌شکافد! اینها مثالهایی است که برای مردم می‌زنیم، شاید در آن بیندیشید!

آیه 21 سوره حشر