خاموش شدن ماه

وَجَعَلْنَا ٱلَّيْلَ وَٱلنَّهَارَ ءَايَتَيْنِ فَمَحَوْنَآ ءَايَةَ ٱلَّيْلِ وَجَعَلْنَآ ءَايَةَ ٱلنَّهَارِ مُبْصِرَةً لِّتَبْتَغُوا۟ فَضْلًا مِّن رَّبِّكُمْ وَلِتَعْلَمُوا۟ عَدَدَ ٱلسِّنِينَ وَٱلْحِسَابَ وَكُلَّ شَىْءٍ فَصَّلْنَٰهُ تَفْصِيلًا

ما شب و روز را دو نشانه توحید و عظمت خود قرار دادیم؛ سپس نشانه شب را محو کرده، و نشانه روز را روشنی‌بخش ساختیم تا (در پرتو آن،) فضل پروردگارتان را بطلبید (و به تلاش زندگی برخیزید)، و عدد سالها و حساب را بدانید؛ و هر چیزی را بطور مشخّص و آشکار، بیان کردیم.

آیه 12 سوره اسراء

بیان ایده

این آیه اشاره به آفرينش شب و روز و نقش آ‌ن‌ها در زندگى انسان دارد. آفرينش شب و روز دو نشان از نشانه‏‌هاى شگفت‌انگيز قدرت بى كران آفريدگارند. روز براى تلاش و كسب و كار قرار داده شده و شب براى آسايش و آرامش، و اين نشانى از قدرت خداست. در این آیه، خداوند می‌‌فرماید که آیه شب را محو نموده و آیه روز را روشن و پر فروغ گردانیده است. اما محو آیه شب به چه موضوعی اشاره دارد؟ در ادامه آیه می‌‌خوانیم: "لِتَبْتَغُواْ فَضْلًا مِّن رَّبِّكُمْ وَلِتَعْلَمُواْ عَدَدَ السِّنِينَ وَالْحِسَابَ" تا [در آن] فضلى از پروردگارتان بجوييد و تا شماره سال‌ها و حساب را بدانيد.

برخی از محققان در موضوع اعجاز علمی قرآن ادعا نموده‌اند که این آیه به یک موضوع علمی اشاره دارد. آنان برآنند که اولاً مراد از آیه شب، ماه است و ثانیاً، با توجه به معنای لغوی "محو" که از بین رفتن اثر شیء است، گویا زمانی، ماه همچون خورشید فروزان و مشتعل بوده است.

بررسی لغوی و تفسیری

کلمات اصلی

• آیه: نشانه، علامت
• محو: ازاله و از بین بردن اثر

بررسی تفسیری

در این باره که "آیه اللیل " و "آیه النهار" اشاره به شب و روز است یا ماه و خورشید، مفسران اختلاف نظر دارند. علامه طباطبایی می‌گوید: " مراد از آيت شب و آيت روز خود شب و روز است و در حقيقت، اضافه آيت به ليل و نهار در عبارت " آية الليل و آية النهار" اضافه بيانيه است و نه اضافه لاميه و مراد از محو ليل، تاريك كردن و پنهان كردن آن از چشم‌ها است. به عبارت دیگر، منظور از محو آيه شب آن است كه پرده‌هاى تاريك و ظلمت بار شب در زير پوششى از نور و روشنایى روز محو و نابود مى‌گردد و آنچه در دل شب پنهان گشته بود، در پرتو روشنایى روز آشكار مى‌گردد."

فخر الدین رازى در تفسير " آيت شب و روز" دو وجه را مطرح می‌کند و مراد از آن دو را شب و روز یا ماه و خورشید می‌‌داند و مراد از محو آیت شب را چنانکه مراد از آن "ماه" باشد، تیرگی‌های سطح ماه یا کم و زیاد شدن نور آن كه در گردش از محاق به محاق آن حاصل می‌شود، بیان می‌کند.

این احتمال که مراد از آیه شب "ماه" باشد، بعید نیست. به ویژه آنکه مدعیان اعجاز در این آیه با توجه به معنای لغوی واژه محو که از بین رفتن اثر شئ است، آن را نزدیک‌تر به خاموش شدن ماه دانسته‌اند تا تاریکی شب؛ زیرا در این آیه خداوند می‌‌فرماید که ما شب و روز را دو آیه و نشانه قرار دادیم. به احتمال قوی، منظور، شب و روز با تمام ویژگی‌ها آنهاست که نشانه الهی‌اند و از مهمترین ویژگی‌های شب تاریکی آنست. از این رو، محو کردن آیه شب که پس از این فراز در آیه آمده، باید چیزی افزون بر شب و تاریکی آن باشد. بدین ترتیب، به نظر می‌آید که در نظر گرفتن ماه به عنوان آیه شب مناسبت بیشتری با محتوای آیه داشته باشد.

فخر الدین رازى در تفسير " آيت شب و روز" دو وجه را مطرح می‌کند و مراد از آن دو را شب و روز یا ماه و خورشید می‌‌داند و مراد از محو آیت شب را چنانکه مراد از آن "ماه" باشد، تیرگی‌های سطح ماه یا کم و زیاد شدن نور آن كه در گردش از محاق به محاق آن حاصل می‌شود، بیان می‌کند.

این احتمال که مراد از آیه شب "ماه" باشد، بعید نیست. به ویژه آنکه مدعیان اعجاز در این آیه با توجه به معنای لغوی واژه محو که از بین رفتن اثر شئ است، آن را نزدیک‌تر به خاموش شدن ماه دانسته‌اند تا تاریکی شب؛ زیرا در این آیه خداوند می‌‌فرماید که ما شب و روز را دو آیه و نشانه قرار دادیم. به احتمال قوی، منظور، شب و روز با تمام ویژگی‌ها آن‌ها است که نشانه الهی‌اند و از مهم‌ترین ویژگی‌های شب تاریکی آن‌ است. از این رو، محو کردن آیه شب که پس از این فراز در آیه آمده، باید چیزی افزون بر شب و تاریکی آن باشد. بدین ترتیب، به نظر می‌آید که در نظر گرفتن ماه به عنوان آیه شب مناسبت بیشتری با محتوای آیه داشته باشد.

بر این اساس، با توجه به معنای واژه محو می‌توان مراد از محو آیه شب را خاموش شدن ماه دانست. زیرا توجیهات دیگری که برای آن ارائه کرده‌اند، یعنی تغییر شکل متناوب ماه به صورت هلال و کم و زیاد شدن نور آن یا تیرگی‌های سطح ماه با معنای محو ارتباط چندانی ندارد.

این سؤال نیز مطرح است که با وجود اینکه ماه کماکان روشن است، چگونه می‌توان آن را محو شده دانست؟ در پاسخ می‌توان گفت که شاید مراد از محو، کاستن از شدت روشنایی ناشی از اشتعال ماه و بسنده کردن به روشنایی بازتابی اندک آن باشد.

گفتنی است که این مطالب هنوز توجیه دقیق علمی ندارد و اطلاعات بشر در رابطه با ماه کاملاً روشن و دقیق نیست. از جمله سؤالاتی که هنوز به آن جواب درستی داده نشده، این است که ماه چگونه به وجود آمده است؟

ماهِ زمین نزدیک‌ترین همسایه سماوی به زمین است و تأثیر بسیاری در زندگی و حیات بر روی زمین دارد، مانند رویدادهای طبیعی جزر و مد (خورشید تأثیر بسیار اندکی دارد) و خسوف و کسوف. بعضی از زیست شناسان می‌گویند که ماه یکی از دلایل وجود حیات بر روی زمین است؛ بدون جزر و مدها و مخلوط شدن شیمیایی مواد ممکن بود حیات بر روی زمین به وجود نیاید. فاصله ماه تا زمین 384400 کیلومتر و دوره گردش آن به دور زمین 3/27 روز است. دوره گردش آن دقیقاً برابر با دوره مداری آن است و بنابراین، همیشه نصف آن به سمت زمین است. سطح ماه گودال‌های بسیاری دارد که با توجه به آن‌ها می‌توان داستان منظومه شمسی را پیدا کرد. سطح زمین اگر جو و صفحات تکتونیکی را نداشت، می‌باید همانند ماه می‌بود. بدون وجود جو و آب که باعث ساییدن شوند، گودال‌های سطح ماه برای میلیاردها سال ثابت بوده‌اند. به یاری آن، داستان تشکیل منظومه شمسی را تشخیص داده‌اند و معلوم گشته که سطح آن برای دوره‌ای به وسیله سیارک‌های سنگینی بمباران شده است. اگر از نزدیک به ماه بنگریم، ناحیه‌های تاریکی را روی آن خواهیم دید. بعد از بمباران ماه به وسیله سیارک‌های سنگین، گودال‌های بسیاری بر روی آن ساخته شد. زمین‌های پست ماه با مواد آتشفشانی پر و سپس سرد گردیدند و این به مدت 750 میلیون سال طول کشید. ماه تقریباً برای حدود 5/2 میلیارد سال ثابت مانده است و فقط گاهی سیارک‌ها به آن برخورد می‌کنند.

چهار نظریه برای تشکیل ماه وجود دارد و تنها یکی به درستی اتفاق‌هایی که برای ماه افتاده است، توضیح می‌دهد. اولین نظریه بیان می‌کند که ماه همچون سیارات دیگر، از گاز و غبار به هنگام تشکیل منظومه شمسی ایجاد شده است. طبق دومین نظریه، ماه یک سیارک به دام افتاده در گرانش زمین است و سومین نظریه که به نظریه شکافت معروف است، می‌گوید که زمین پس از ایجاد و هنگامی که به سرعت می‌چرخید، به دو قسمت تقسیم گردید. بر اساس نظریه چهارم که مورد قبول بیشتر دانشمندان است، هنگامی که زمین تازه خلق شده بود و سطحی داغ و مذاب داشت، سیاره‌ای با اندازه مریخ با شدت بسیار با آن برخورد کرد و آهن مذاب درون هسته آن به علت سرعت بسیار برخورد به درون هسته زمین می‌رود. مقدار کم آهن موجود در ماه دلیلی برای این نظریه است .

هرچند این نظریه، گداختگی ماه را برای زمانی هرچند کوتاه تبیین می‌نماید، اما به هر حال نمی‌توان گفت که ماه نورانیتی همانند خورشید که ناشی از گداخت هسته ای است، داشته است.

در ادامه آیه اشاره به شماره سال‌ها شده است، بنابراین لازم است کمی در مورد استفاده ماه و خورشید برای داشتن حساب ایام (انواع تقویم) توضیح داده شود:

چرخش کامل زمین به دور خودش را روز، گردش قمر زمین به دور آن را ماه و چرخش زمین به دور خورشید را سال می‌نامند. اگر مرجع و مبدأ این گردش‌ها یک ستاره خاص باشد، آن ‌را نجومی و اگر خورشید باشد، خورشیدی می‌نامند.

روز خورشیدی: فاصله زمانی که خورشید در مقابل نصف‌النهار قرار می‌گیرد (24 ساعت).

روز نجومی: فاصله زمانی که یک ستاره خاص دوباره در مقابل نصف‌النهار قرار می‌گیرد (23 دقیقه و 56 ثانیه).

ماه قمری: زمان بین مشاهده دوباره ماه کامل (5/29 روز) (شکل)

ماه نجومی: مدت زمان گردش کامل ماه به دور زمین با توجه به یک ستاره ثابت (3/27 روز )

سال خورشیدی: مدت زمان گردش زمین به دور خورشید و بازگشت به موقعیت اولیه (اعتدال بهاری یا تابستانی 20 دقیقه کمتر از سال نجومی)

سال نجومی: مدت زمان یک گردش کامل زمین به دور خورشید نسبت به یک ستاره خاص(25/365 روز)

اهداف و روش تحقیق

با توجه به توضیحات یاد شده، هرچند که می‌توان گفت مراد از محو آیه شب، خاموش شدن ماه است، اما چون در این مورد مدارک علمی دقیقی به دست نیامده و هنوز در حد نظریه است، نمی‌توان درباره اعجاز در این آیه نظری داد. از این رو، باید گفت که این مطلب از غوامض قرآن است که علم هنوز با قطعیت به آن نرسیده است.

آیات مرتبط

تَبَارَكَ ٱلَّذِى جَعَلَ فِى ٱلسَّمَآءِ بُرُوجًا وَجَعَلَ فِيهَا سِرَٰجًا وَقَمَرًا مُّنِيرًا

جاودان و پربرکت است آن (خدایی) که در آسمان منزلگاه‌هائی برای ستارگان قرار داد؛ و در میان آن، چراغ روشن و ماه تابانی آفرید!

آیه 61 سوره فرقان

وَجَعَلَ ٱلْقَمَرَ فِيهِنَّ نُورًا وَجَعَلَ ٱلشَّمْسَ سِرَاجًا

و ماه را در میان آسمانها مایه روشنایی، و خورشید را چراغ فروزانی قرار داده است؟!

آیه 16 سوره نوح

هُوَ ٱلَّذِى جَعَلَ ٱلشَّمْسَ ضِيَآءً وَٱلْقَمَرَ نُورًا وَقَدَّرَهُۥ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُوا۟ عَدَدَ ٱلسِّنِينَ وَٱلْحِسَابَ مَا خَلَقَ ٱللَّهُ ذَٰلِكَ إِلَّا بِٱلْحَقِّ يُفَصِّلُ ٱلْءَايَٰتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ

او کسی است که خورشید را روشنایی، و ماه را نور قرار داد؛ و برای آن منزلگاه‌هایی مقدّر کرد، تا عدد سالها و حساب (کارها) را بدانید؛ خداوند این را جز بحق نیافریده؛ او آیات (خود را) برای گروهی که اهل دانشند، شرح می‌دهد!

آیه 5 سوره یونس

روایات مرتبط

در تفسير البرهان حديثى از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله نقل شده كه فرمود: "چون خداوند خورشيد و ماه را آفريد، هر دو خدا را اطاعت كردند. جبرئيل به امر خداوند ماه را محو كرد، اثر محو همان خطوط سياه در سطح قمر است و اگر قمر مانند خورشيد درنورانیت می‌ماند، شب از روز و روز از شب تمیز داده نمی‌شد. " این روایت در تفسیر طبری و در مجمع البیان آمده است.

درخطبه 91 نهج البلاغه، معروف به خطبه اشباح، آمده است: " و جعل شمسها آية مبصرة لنهارها، و قمرها، آية ممحوة من ليلها، و اجراهما فى مناقل مجراهما، و قدر سيرهما فى مدارج درجهما، ليميز بين الليل و النهار بهما، و ليعلم عدد السنين و الحساب بمقاديرهما" (و آفتاب را نشانه روشنی بخش روز و ماه را با نوری کمرنگ برای تاریکی شب‌ها قرار داد و آن دو را در مسیر حرکت خویش به حرکت درآورد و حرکت آن دو را دقیق اندازه گیری کرد تا در درجات تعیین شده حرکت کنند که بین شب وروز تفاوت باشد و قابل تشخیص شود و با رفت و آمد آنها شماره سال‌ها و اندازه‌گیری زمان ممکن باشد).

سوالات تحقیق

1. با توجه به تفاسیر متفاوتی که درباره « آیه شب» و« آیه روز» مطرح است، آیا می‌توان گفت که مراد از آن دو ماه و خورشید است؟ چه قراینی این نظر را تقویت می‌کند؟
2. با توجه به معنی لغوی «محو»، آیا منظور قرآن اینست که روزی ماه همچون خورشید تابان بوده است؟ و آیا آیات دیگر قرآن این مطلب را تأیید می‌کند؟
3. آیا «فاء» در عبارت «فَمَحَوْنَا آيَةَ اللَّيْلِ» بیانگر فاصله زمانی است؟
4. آیا عبارت «فَمَحَوْنَا آيَةَ اللَّيْلِ» می‌تواند اشاره‌ای به تیرگی‌های سطح ماه باشد؟
5. آیا می‌توان گفت که عبارت «فَمَحَوْنَا آيَةَ اللَّيْلِ» اشاره‌ای به تغییرات شکل ماه در طول ایام ماه و سال بوده و بیانگر روندی مستمر است؟
6. آیا می‌توان گفت که روایات به این موضوع که روزی ماه همچون خورشید تابان بوده است، اشاره دارند؟
7. آیا ادامه آیه، یعنی عبارت «وَجَعَلْنَا آيَةَ النَّهَارِ مُبْصِرَةً» می‌تواند قرینه و دلیلی بر زدوده شدن نور ماه باشد؟
8. آیا می‌توان گفت که آیاتی که اشاره به تفاوت آشکار بین نور خورشید و نور بازتابی ماه دارند، قرینه ای برخاموش شدن ماه هستند؟
9. چه نظریاتی درباره به وجود آمدن ماه مطرح است و قطعیت هریک در چه حدی است؟
10. کدامیک از این نظریه‌ها هماهنگی بیشتری با بحث مورد نظر درباره فروزان بودن ماه دارد؟
11. نورانیت متصور برای ماه در چه حدی است؟ آیا می‌توان گفت که ماه نورانیتی در حد خورشید داشته است؟
12. بر طبق نظریه مطرح شده در متن، آیا شکل‌گیری ماه و زمین در یک زمان رخ داده یا این‌که پس از تشکیل زمین و استقرار آن در مدار و شکل گیری روز و شب در آن، ماه به وجود آمده است؟
13. چه عاملی سبب به وجود آمدن تیرگی‌های سطح ماه شده است؟
14. آیا می‌توان گفت که این تیرگی‌ها سبب کم نور شدن ماه شده است؟
15. آیا آتشفشان‌های فعال در سطح ماه سبب روشنایی ماه در میلیاردها سال پیش بوده است یا خیر؟

پانویس و منابع

1. قرآن کریم، ترجمه فولادوند

2.بحرانى، هاشم، البرهان فى تفسير القرآن، بنياد بعثت، تهران، 1416ق

3راغب اصفهانی، حسین، مفردات الفاظ القرآن، انتشارات ذوی القربی

4.طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه، قم

5.فخرالدین رازی، محمد، مفاتیح الغیب، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1420ق

6.http://burro.cwru.edu/Academics/Astr221/SolarSys

7. www.oswego.edu/~kanbur/a100/lecture3.html