خلقت مگس

يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَٱسْتَمِعُوا۟ لَهُۥٓ إِنَّ ٱلَّذِينَ تَدْعُونَ مِن دُونِ ٱللَّهِ لَن يَخْلُقُوا۟ ذُبَابًا وَلَوِ ٱجْتَمَعُوا۟ لَهُۥ وَإِن يَسْلُبْهُمُ ٱلذُّبَابُ شَيْـًٔا لَّا يَسْتَنقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ ٱلطَّالِبُ وَٱلْمَطْلُوبُ

ای مردم! مثلی زده شده است، به آن گوش فرا دهید: کسانی را که غیر از خدا می‌خوانید، هرگز نمی‌توانند مگسی بیافرینند، هر چند برای این کار دست به دست هم دهند! و هرگاه مگس چیزی از آنها برباید، نمی‌توانند آن را باز پس گیرند! هم این طلب‌کنندگان ناتوانند، و هم آن مطلوبان (هم این عابدان، و هم آن معبودان)!

آیه 73 سوره حج

بیان ایده

در این آیه، مثلی در بیان حقارت و ترسیم ناتوانی خدایان مشرکان یاد شده و می‌فرماید که خدایان دروغین مشرکان به اندازه‌ای ناتوانند که نمی‌توانند مگسی را بیافرینند و اگر مگسی چیزی از آن‌ها بگیرد، توان باز پس گرفتن آن را ندارند.

برای بی‌ارزش جلوه دادن بت‌ها وخدایان چوبی و فلزی هیچ مثلی بلیغ‌تر و گویاتر از این‌گونه تمثیل‌ها نمی‌تواند باشد. موجودات ریزی همچون پشه، مگس و عنکبوت در عرف، نمونه روشنی برای حقارت و پستی‌اند. اما همین موجودات ریز ساختمان شگفت انگیزی داراند.

جای این سؤال است که مگس چه ساختمان فیزیولوژی دارد که اگر چیزی را برباید، کسی قادر به باز پس گیری آن نیست؟ آیا این آیه حاوی بیان مطلبی علمی است که در عصر پیامبر اکرم (ص) از آن بی‌اطلاع بوده‌اند؟ آيا ممکن است که آیه به قدرت دید وسیع مگس‌ها یا سیستم مغزی آن‌ها اشاره داشته باشد؟

امروزه برخی مدعی آنند كه هر گاه مگس طعامی را می‌ربايد، به سرعت و بی درنگ مقدار فراوانی لعاب (بزاق دهان) بر روی آن ترشح می‌كند و بلافاصله آن را به ماد‌ه‌ای ديگر تبديل می‌نمايد . همچنین مدعی‌اند که مگس‌ها از بزاق خود برای مايع كردن مواد جامد استفاده می‌كنند تا بتوانند از طريق خرطوم خود آن را بمكند .

بزاق در اكثر حشرات وجود دارد كه بسته به نوع تغذيه با هم متفاوتند. بزاق حاوی آنزيم‌هايی است كه فرايند هضم غذا را آغاز می‌كند. وجود هر آنزيم در بزاق به نوع غذا بستگي دارد؛ ولي برای مثال، آميلاز كه نشاسته را به قند و آنزيم اينورتاز كه سوكروز را به گلوكز و فروكتوز تبديل می‌كند، معمولاً در بزاق حشرات وجود دارند و به زبان ساده‌تر شكل مواد قندی را تغيير می‌دهد. اما در حشراتی كه خون می‌مكند، آنزيم‌های هضم كننده وجود ندارد. در اين گونه حشرات، بزاق حاوي موادی است كه از لخته شدن خون در ميزبان كه موجب قطع فرايند تغذيه حشره می‌شود، جلوگيری می‌كند. پس، هرگاه مگس از ما چيزي (خون یا گَرده‌ی غذا) بربايد و بخواهيم آنچه را ربوده باز ستانيم، نمی‌توانيم. بر این مبناست که مدعی اعجاز علمی این آیه شده‌اند. البته در صورت صحت ادعای مزبور، آیه از موارد اعجاز علمی قرآن کریم تلقی می گردد.

بررسی لغوی و تفسیری

کلمات اصلی

• ذُبَاب: مگس
• يَسْلُبْهُم: از "س- ل- ب"، به معنی ربودن
• لا يَسْتَنقِذُوهُ: از "ن- ق- ذ"، به معنی رهانیدن، استنقاذ به معنی باز به چنگ آوردن

اهداف و روش تحقیق

با توجه به آنچه گفته شد، در آیه 73 سورة حج:

● فرض بر اینست که مخاطب "کافران"‌اند و نه بت‌ها، زیرا اگر مرجع ضمیر "هم" و مراد از "طالب" "بتها" باشد، بدیهی است که آن‌ها به خودی خود توانایی باز پس گیری چیزی را ندارند. در این صورت، طرح مسئله اعجاز در این آیه شریفه منتفی می‌گردد.

● اگر مراد این باشد که مگس مجهز به غدد ترشح كننده بزاقی است و به مجرد اينكه طعامی را بربايد، به سرعت مقدار زيادی از اين بزاق را بر روی آن ترشح مي‌كند و بلافاصله آن را به ماده‌ای ديگر تبديل می‌نمايد، آیه از موارد اعجاز علمی قرآن محسوب می‌شود.

اما اگر فرض کنیم که به سبب خُردی و ناچیز بودن شیء ربوده شده توسط مگس، ما نمی‌توانیم آن را باز پس گیریم؛ در این صورت، اعجاز علمی آیه محل تردید خواهد بود. زیرا این مطلب بر همگان معلوم بوده است.

سوالات تحقیق

1. آیا ذباب علاوه بر مگس، بر زنبور و پشه نیز اطلاق می‌شود؟
2. آیا مشرکان معتقد به "خالقیت" بت‌های سنگی بوده‌اند؟
3. شأن نزول آیه چیست؟
4. با توجه به سیاق آیات، منظور از "تدعون من دون الله" چیست؟
5. آيا "یسلبهم" به غیر از ربودن، معنای دیگری نیز دارد؟ این واژه چه زمانی به کار می‌رود؟
6. چرا خداوند در این آیه مگس را مثال زده است؟
7. آیا در جایی دیگر از قرآن در باره ویژگی‌های مگس سخنی آورده شده است؟
8. آیا "اِن" بیانگر فرض محال است و یا امکان تحقق وجود دارد؟
9. منظور آيه از طالب و مطلوب چیست؟
10. آيا منظور از دزديدن می‌تواند چسبيدن مواد و طعام به اندام‌های حركتی مگس باشد؟
11. آيا به واسطه پرواز سريع نمی‌توان چيزی را از مگس گرفت؟
12. آيا به دليل جسم كوچک مگس است كه نمی‌توان موادی را كه ربوده پس گرفت؟
13. آيا برداشتن طعام توسط مگس به دليل ساختار و پرزهايی است كه در بدن مگس وجود دارد؟
14. آيا عدم توانايی باز پس گيری اشياء به خاطر تغيير ساختار غذای خورده شده به وسيله مگس است و يا دليل ديگری مانند كوچک بودن مقدار ماده دارد؟
15. آيا بزاق دهان باعث برگرفتن مواد به وسيله مگس می‌شود؟ اگر اين موضوع صحت دارد، چه موادی در بزاق مگس وجود دارد كه اين ويژگی را به آن می‌دهد؟
16. منظور از "خلق" در آیه تلفیق سلول نر و ماده است؟ یا به وجود آوردن سلول جنسی است؟
17. آیا لقاح مصنوعی دادن موجودات در شرایط آزمایشگاهی نوعی از خلق کردن است؟
18. توليد مثل مگسان چگونه است؟ آيا تاكنون لقاح مصنوعی در مورد مگس صورت گرفته است؟

پانویس و منابع

1. ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغه،دار الجیل،بیروت، 1420ق/ 1999م

2. محمد سامی، محمد علی، اعجاز علمی در قرآن كريم، ترجمه حسن كاظمی، نشر رزقی

3. Chapman, R. F., The insects: structure and function, 4th edition, Camridge University Press,1998

4. Roberts, M., Ingram, N., Nelson Science- Biology , 2nd edition, 2001