دریای مرده

غُلِبَتِ ٱلرُّومُ

رومیان مغلوب شدند!

آیه 2 سوره روم

فِىٓ أَدْنَى ٱلْأَرْضِ وَهُم مِّنۢ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَيَغْلِبُونَ

(و این شکست) در سرزمین نزدیکی رخ داد؛ امّا آنان پس از (این) مغلوبیّت بزودی غلبه خواهند کرد...

آیه 3 سوره روم

بیان ایده

آیات آغازین سوره روم درباره یک رویداد تاریخی است. بیشتر مفسران و نیز پژوهشگران علوم قرآنی از موضوع "اخبار از غیب" که وجهی از وجوه اعجاز قرآن مجید شمرده شده است، در این آیات یاد کرده‌اند. برخی از معاصران به وجهی دیگر از اعجاز یعنی اعجاز علمی در عبارت "ادنی الارض" توجه نموده و گفته‌اند که عبارت " ادنی الارض" اشاره به "پست ترین (پایین ترین) نقطه زمین در خشکی" است و در تأیید سخن خود آورده‌اند که پیروزی اصلی ایرانیان بر روم در 614م، در منطقه‌ای (بحرالمیت) رخ داده که بعدها دریافتند "پایین‌ترین نقطه زمین در خشکی" است. به بیان دیگر، قرآن به نکته‌ای اشاره کرده که در آن زمان – و قرن‌ها پس از آن- نمی‌توانسته‌اند بدان پی‌ببرند.

محمدسامی محمدعلی در کتاب اعجاز علمی در قرآن کریم، ذیل عنوان «پایین‌ترین منطقه در کره زمین»، پس از بیان معنی لغوی واژه «ادنی»، آیه را اشاره به پست‌ترین نقطه زمین می‌داند و می‌نویسد: «در فرهنگ‌های لغت "ادنی" به معنی نزدیک‌تر و همچنین به معنی پایین‌تر آمده است و مصداق آیه کریمه: زمین فلسطین، نزدیک‌ترین زمین به جزیره‌العرب و پایین‌ترین نقطه از همه سطح زمین به دریا، یعنی زمین‌های پست "بحر المیت" است که 392 متر از سطح دریا پایین‌تر است و در آن مکان بود که سپاه روم بر امپراتوری فارس پیروز گشت».

هارون یحیی در کتاب اعجاز قرآن، ذیل عنوان «پیش گویی ها در قرآن» ، پس از این که به دلالت آیه بر پیشگویی خبر پیروزی رومیان بر ایرانیان در سال 630م اشاره می‌کند، می‌نویسد: «ادنی الارض در اکثر تفاسیر «نزدیکترین سرزمین» ترجمه شده، در حالی که معنی اصلی آن پایین‌ترین زمین است. حقیقت این است که جنگ در بحر المیت، درسال 613-614م واقع شده و این منطقه 339 متر پایین‌تر از سطح دریا قرار دارد و پایین‌ترین خشکی در روی زمین است».

بررسی لغوی و تفسیری

کلمات اصلی

• الغَلَبَه: چیره شدن، پیروزی
• ادنی: اسم تفضیل از فعل دنا (-ُ) ] با مصدر دُنُوّاً و دَناوَهً] است. دُنُوّ به معنی نزدیکی ذاتی یا حکمی است و برای بیان نزدیکی در مکان، در زمان و نیز در مقام و منزلت به کار می‌رود .
• الارض: واژه ارض بر زمین در مقابل آسمان اطلاق می‌شود
• لفظ "الارض" بر زمین اطلاق می‌شود و "ال" در "الارض" ال عهد است. بنابراین "الارض" یا معهود ذهنی عام است، و مراد از آن، کره‌زمین بدون هیچ‌گونه تخصیصی است و یا معهود نزد مخاطبان است، چنان که برخی گفته‌اند منظور از "الارض" در سوره روم/30/3، زمینی شناخته شده برای اعراب یعنی حجاز است .

اهداف و روش تحقیق

● واقعه تاریخی شکست رومیان از امپراتوری ایران که در آیات آغازین سوره روم یاد شده، با جنگ خسرو بر ضد امپراطور بيزانس ، فوكاس که حدود اواخر 603 (و به قولي در 604م) شروع شد، مطابقت دارد .

درباره مکان شکست که در آیه "ادنی الارض" خوانده شده، گفته‌اند که این عبارت به معنی پست‌ترین (پایین ترین) نقطه روی زمین است ، همانجا که سپاه روم در "ساحل دریای مرده" از سپاه ایران شکست خورد.

اما مفسران متقدم و متأخر مراد از "ادنی الارض" را "نزدیکترین سرزمین" دانسته‌‌اند، هر چند در تعیین این مکان بر یک نظر نیستند. برخی "ادنی الارض" را نزدیکترین [زمین] از سرزمین شام به سرزمین ایران می دانند؛ بعضی الارض را سرزمین عرب می‌دانند، چون سرزمین معهود نزد آنان، سرزمین خودشان بوده است . زحیلی ابتدا در بیان مفردات، " ادنی الارض" را نزدیکترین زمین از سرزمین روم (اقرب الارض الروم) به ایران که در الجزیره است و نزدیکترین مکان به سرزمین عرب از سمت شام گفته که محل برخورد دو لشکر ایران و روم بوده است. آنگاه در بخش "التفسیر و البیان" می‌آورد: ایران بر روم در نزدیکترین سرزمین روم به سرزمین عرب، در اطراف شام، بین اردن و فلسطین پیروز گشت.

به هر حال، " ادنی الارض" می تواند نزدیکترین سرزمین [از مناطقی که جنگ در آن سرزمین‌ها واقع شده] به سرزمین عرب و همچنین پایین‌ترین سطح‌ خشكي‌های جهان‌ باشد.

● بَحْرُالْمَيَّت‌، درياچه‌ای در فلسطين‌ كه‌ به‌ واسطة فقدان‌ حيات‌ جانوری، به‌اين‌نام‌ (دريای‌مرده‌) مشهور شده‌است‌؛ اما در منابع‌ مختلف‌ و در ميان‌ اقوام‌ گوناگون‌ اسامى‌ و القاب‌ ديگری هم‌ يافته‌ است‌، چنانكه‌ در تورات‌ نام‌ آن‌ دريای نمك‌ (بحرالملح‌) و دريای عربه‌ و درياي‌ شرقى آمده‌ است. روميان‌ و يونانيان‌ آن‌ را به‌ سبب‌ وجود قير در جای جای درياچه‌، دريای قير (بحرالزفت‌1) مى‌ناميدند. جغرافى‌دانان‌ مسلمان‌ آن‌ را بحيره المُنْتِنه ‌(متعفن‌، بويناك‌) و بحيره المقلوبه، و به‌ سبب‌ آبادی زُغَر در نزديكى‌ آن‌ ، بحيره زُغَر خوانده‌ و با انتساب‌ به‌ سدوم‌، مسكن‌ قوم‌ لوط آن‌ را بحيرة سدوم‌ و با انتساب‌ به‌ قوم‌ لوط آن‌ را درياچه‌ يا دريای لوط هم‌ گفته‌اند. اين‌ درياچه‌ مستطيل‌ شكل‌ بين‌ 31 و 5 تا 31 و 45 عرض‌ و 35 و 21 تا 35 و 35 طول‌ جغرافيايى‌ قرار دارد و از لحاظ ساختار زمين‌ متعلق‌ به‌ سيستم‌ گسترده‌ای است‌ كه‌ از انتهای شمال‌ غربى‌ درياچه سرخ‌ تا خليج‌ عقبه‌، و در طول‌ محور وادی عربه‌ - بحرالميت‌ - دره اردن‌ - دره بقاع‌ (در لبنان‌) تا شمال‌ غربى‌ سوريه‌ امتداد يافته‌ است‌. اين‌ سيستم‌ را گسل‌ بحرالميت‌ نيز ناميده‌اند. اين‌ درياچه‌ كه‌ در پست‌ترين‌ سطح‌ خشكي‌های جهان‌ قرار گرفته‌ ، در حدود 397 متر پايين‌تر از سطح‌ دريا واقع‌ است‌ و با توجه‌ به‌ نوسان‌ سطح‌ آب‌، تا 432 متر زير سطح‌ دريا نيز مى‌رسد .

مقطع عرضی(شمال- جنوب)از حوضه دریای مرده

● با توجه به دانسته‌های علمی عهد حاضر و تعیین ارتفاع نقاط جهان نسبت به سطح متوسط آّب دریاها و تعیین ساحل دریای مرده به عنوان پستترین نقطه خشكي‌های جهان ، می‌توان ادعا کرد که در 14 قرن پیش قرآن با اشاره به یک واقعه تاریخی، پست‌ترین نقطه خشكي‌های جهان را معرفی کرده است، واقعیتی علمی که بشر پس از قرن‌ها با پیشرفت تکنولوژی به آن پی‌برد.

سوالات تحقیق

1. آيا مراد از "الارض" كل زمين است يا منظور سرزمینی خاص است؟
2. "أَدْنَى" در قرآن در چه معانی‌ای به کار رفته است؟
3. آيا كلمه "ادني" در زمان نزول در معنای پایین‌تر به کار می‌رفته و یا امروزه در این معنی استفاده می‌شود؟
4. آيا استفاده از كلمه "ادني" در بیش از یک معنا جایز است؟
5. آيا با توجه به پايينی محسوس محل جنگ، اين تعبير، تعبير مسامحه‌ای و يا عرفی نبوده و به عبارت دیگر، ادني الارض "علم بالغلبه" برای آن مكان بوده است؟
6. تعبير صحيح آيه از "غلبت " و "سيغلبون" چیست و منظور از غالب و مغلوب كيست ؟
7. جنگ ايران و روم كه منجر به شكست روميان شد و جنگ پس از آن در چه سال يا سال‌هايی به وقوع پیوست؟
8. محل وقوع جنگ از نظر جغرافيايی كجا بوده‌است؟
9. آيا "بحرالميت" واقعا پست‌ترين نقطه زمين است؟
10. آيا 1400 سال پيش هم بحرالميت پست‌ترين نقطه زمين بوده‌است ؟
11. آيا كلمه "ادني" به معنای پست‌تر می‌تواند اشاره به فقدان حيات و زيست كافی (در حد حداقل كه از نظر زيستی به حساب نيايد) باشد؟
12. آيا كلمه "ادني" به معنای پست‌تر بر پستی جغرافیایی دلالت می‌کند یا پستی ارزشی؟
13. آيا در عهدين از بحرالميت تحت عنوان " سرزمين پست" یاد شده است؟
14. آيا از نظر باستان شناسی در بحرالميت يا اطراف آن آثاری از وقوع جنگی در آن محل يافت شده است؟
15. آيا اصلا بافت زمين‌شناسی منطقه به گونه‌ای است كه آثار به جا مانده توانسته باشد تا كنون به صورتی قابل تشخيص باقی مانده باشد ( به لحاظ شدت شوری زمين‌ها)؟
16. آيا پست‌ترين نقطه زمين (که امروزه ساحل دريای مرده شناخته شده ) در طول زمان ثابت بوده است؟

منابع

1. ابن منظور، محمدبن مکرم، لسان العرب، چاپ اول، به کوشش علی شیری، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1408ق/ 1988م

2. پیرنیا، حسن، تاریخ ایران از آغاز تا انقراض ساسانیان، چاپ پنجم، کتابفروشی خیام، تهران، 1370ش

3.راغب، حسین، المفردات فی غریب القرآن، چاپ دوم، تحقیق محمد سید گیلانی، المکتبه المرتضویه، 1362ش

4. زحیلی، وهبه، التفسیر المنیر، چاپ اول، دارالفکر المعاصر، بیروت، 1411ق/ 1991م

5. زرین کوب، عبدالحسین، تاریخ مردم ایران قبل از اسلام، مؤسسه انتشارات امیر کبیر، تهران، 1377ش زمخشری، محمودبن عمر، الکشاف، دارالمعرفه، بیروت، بی تا

6. سعيدی ، عباس‌،"بحر المیت"، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ‌ زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، مجلد11

7.طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ دوم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، تهران،1393ق

8. طبری، محمدبن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، بی تا