سقف محفوظ

این پژوهش، در پژوهشکده اعجاز قرآن دانشگاه شهید بهشتی انجام شده است.

وَجَعَلْنَا ٱلسَّمَآءَ سَقْفًا مَّحْفُوظًا وَهُمْ عَنْ ءَايَٰتِهَا مُعْرِضُونَ

و آسمان را سقف محفوظی قرار دادیم؛ ولی آنها از آیات آن روی‌گردانند.

آیه 32 سوره انبیاء

بیان ایده

آسمان یکی از آیات و نشانه‌های الهی است که خداوند متعال در آیات متعددی به بیان صفات و ویژگی‌های آن پرداخته و خلقت آن را بسیار عظیم‌تر و شگفت انگیزتر از خلقت انسان‌ها دانسته است . یکی از ویژگی‌های یاد شده برای آسمان، آنست که خداوند آن را سقفی محفوظ قرار داده است. «محفوظ» اسم مفعول از ریشه «ح- ف- ظ» به معنای صیانت و نگهداری است. بنابراین، معنای آیه این می‌شود که خداوند آسمان را «سقفی نگه داشته شده» قرار داده است.

برخی از مفسران با توجه به یافته‌های علمی درباره جو زمین که به عنوان سپر حفاظتی زمین شناخته شده، آیه را چنین تفسیر کرده‌اند که خداوند آسمان (جو) را همانند سقفی مستحکم حافظ و نگهدارنده زمین قرار داده است.

از لحاظ علمی وجود جو زمین که دارای عملکرد‌های حیاتی بسیار مهمی است و به صورت حفاظی محکم و استوار زمین را احاطه کرده، به اثبات رسیده است. این خاصیت آسمان با تحقیقات دانشمندان در قرن بیستم ثابت شد. اولین نقش حفاظتی جو زمین حفاظت کردن زمین در مقابل شهاب سنگ‌های کوچک و بزرگ است تا به زمین برخورد نکنند. علاوه بر این، جو زمین تشعشعات خورشیدی را صاف می‌کند و اجازه نمی‌دهد که همگی آن‌ها از جو عبور کنند، زیرا بسیاری از آن‌ها برای حیات روی کره زمین بسیار خطرناکند. جالب است که جو تنها به تشعشات مفید و بی ضرر شامل نور قابل مشاهده، فرکانس محدوده اشعه فرابنفش و امواج رادیویی اجازه عبور می‌دهد. بالاترین لایه زمین یونوسفر میدان الکتریکی دارد و شامل مقدار زیادی یون (ذره باردار، اگر اتم الکترون از دست بدهد، یون مثبت و اگر الکترون بگیرد، یون منفی می‌شود) و الکترون آزاد است. یونوسفر از سه لایه E , D و F تشکیل شده است. این لایه برای انتشار امواج رادیویی بسیار مهم است. لایه D امواج رادیویی AM را جذب می‌کند و در شب ناپدید می‌شود و لایه E وF امواج را به زمین برمی‌گردانند. ازن مولکولی است که از سه اتم اکسیژن تشکیل شده است. مقدار خیلی کمی از این گاز در اتمسفر وجود دارد که در لایه استراتوسفر متمرکز شده است. ازن پرتو ماورابنفش را جذب می‌کند و بدون آن زمین قابل سکونت نیست. نقش حفاظتی جو به این جا خاتمه نمی‌یابد. جو همچنین زمین را در مقابل دمای بسیار کم فضای بیرونی که حدود 270 درجه سانتی گراد زیر صفر است، حفاظت می‌کند و موجب حفظ گرما در اطراف زمین می‌شود. همچنین مسئول نگهداري اكسيژن و ساير عناصر لازم براي ادامه حيات در زمین است. گرد و غبار موجود در اتمسفر به عنوان سطحی عمل می‌کند که قطرات آب می‌تواند با یکدیگر متراکم شود و باران و برف را ایجاد نماید. بدون غبار ابر و مه وجود نداشت.

غبار هم‌چنین می‌تواند تابش‌های آمده از خورشید را جذب یا بازتاب نماید. هنگامی که غبار درون جو زیاد است، مانند وقتی که انفجارهای آتشفشانی اتفاق می‌افتد، مقدار نور خورشیدی که به زمین می‌رسد، کاهش می‌یابد. علاوه بر این مگنتوسفر یا میدان مغناطیسی اطراف زمین که به خاطر میدان مغناطیسی خود زمین به وجود می‌آید، زمین را در مقابل اجرام آسمانی، تشعشعات خورشید و ذرات کیهانی حفاظت می‌کند.

این میدان مغناطیسی که صدها کیلومتر بالاتر از جو زمین قرار دارد، به نام کمربند ون آلن شناخته می‌شود. اگر این حفاظ وجود نداشت، حیات بر روی زمین غیر ممکن بود. تنها سیاره دیگری که میدان مغناطیسی دارد، مریخ است. اما قدرت آن 100 برابر کم‌تر از قدرت جو زمین است.

باید به این نکته توجه داشت که مطابقت "سماء" در آیه با جو زمین، زمانی صحیح به نظر می‌رسد که واژه محفوظ را به معنای اسم فاعل یعنی "حفظ کننده" بگیریم که در نگاه اول قرینه‌ای بر این امر موجود نیست. اما اگر بخواهیم معنای اصلی محفوظ یعنی همان حفظ شده را مد نظر قرار دهیم، مفهوم مورد نظر آیه این می‌شود که آسمان خود سقفی حفظ شده است. به عبارت دیگر، این آسمان است که حفظ شده و نه زمین. در اینجا این سؤال اساسی پیش می‌آید که آسمان از چه چیزی حفظ شده است. در این باره، برخی از مفسران به آیات دیگری از قرآن ارجاع داده اند. آیه 65 سوره حج می‌فرماید که خداوند آسمان را از افتادن بر زمین نگاه می‌دارد. همچنین آیه 7 سوره صافات بیان می‌کند که خداوند آسمان را از هر شیطان سرکشی حفظ می‌نماید. با توجه به این آیات در نگاه اول چنین به نظر می‌رسد که منظور از سماء و حفظ در آیه، معنوی است.

واژه سماء در قرآن بر مصادیق متعددی از جمله آسمان به معني جهت بالا، آسمان به معني جوّ اطراف زمين ، آسمان به معناي كرات آسماني، آسمان غیرمادی ، آسمان به معناي مقام قرب و حضور الهي و... تطبیق می‌نماید. از این رو، اساسی‌ترین پرسشی که در این آیه مطرح می‌گردد، آنست که سماء در این آیه مفهومی مادی دارد یا معنوی؟ در صورتی که بتوانیم با استفاده از قراینی همچون سیاق آیات که درباره کیفیت آفرینش مادی آسمان و زمین سخن می‌گوید، سماء را منطبق بر مفهوم مادی بدانیم، سؤال بعدی این خواهد بود که آسمان حفظ شده، به چه معناست و آیا باز می‌توان آن را مطابق با جو زمین دانسته و اعجاز علمی قرآن در این آیه را اثبات نمود؟

هرچند که در این آیه سخنی از زمین و حفاظت از آن نبوده و آسمان، خود "حفظ شده" و "مصون از آسیب" بیان شده است، ولی با توجه به اینکه از آسمان با عنوان "سقف" یاد شده، می‌توان به نقش حفاظتی آن در رابطه با زمین پی برد. به عبارت بهتر، از آنجا که آسمان سقفی برای زمین محسوب می‌شود، حفظ شدن آن از هرگونه آسیب به معنای حفظ شدن زمین خواهد بود. بنابراین، بار دیگر می‌توان منظور از سماء را در آیه با جو زمین مطابق دانسته و اعجاز علمی قرآن را اثبات نمود، با این تفاوت که این بار علاوه بر بررسی نقش حفاظتی جو در رابطه با زمین، باید به تبیین دقیق چگونگی حفظ شدن آسمان یعنی همان جو زمین و نبودن هیچ گونه خلل و شکافی در آن بپردازیم.

بررسی لغوی و تفسیری

کلمات اصلی

• جَعَلْنَا: از ریشه ج-ع-ل و به معنای ایجاد کردن، تغییر شیء از حالتی به حالت دیگر
• السَّمَاء: "سماء" هرچیز، قسمت بالای آن است .
• محْفُوظ: از ریشه ح-ف-ظ به معنای نگهداری و مراقبت از چیزی

اهداف و روش تحقیق

از آنچه که گفته شد، می‌توان نتیجه گرفت که مطلب مورد اشاره در این آیه می‌تواند از مصادیق اعجاز علمی قرآن باشد، چرا که در عصر نزول قرآن هیچگونه اطلاع علمی از وجود جو زمین و خاصیت حفظ شدن و حفظ کنندگی آن در دسترس نبوده و این تنها تحقیقات و پیشرفت‌های علمی در قرن بیستم بود که توانست پرده از بسیاری از اسرار این آسمان محفوظ بردارد.

آیات مرتبط

أَفَلَمْ يَنظُرُوٓا۟ إِلَى ٱلسَّمَآءِ فَوْقَهُمْ كَيْفَ بَنَيْنَٰهَا وَزَيَّنَّٰهَا وَمَا لَهَا مِن فُرُوجٍ

آیا آنان به آسمان بالای سرشان نگاه نکردند که چگونه ما آن را بنا کرده‌ایم، و چگونه آن را (بوسیله ستارگان) زینت بخشیده‌ایم و هیچ شکاف و شکستی در آن نیست؟!

آیه 6 سوره ق

فَقَضَىٰهُنَّ سَبْعَ سَمَٰوَاتٍ فِى يَوْمَيْنِ وَأَوْحَىٰ فِى كُلِّ سَمَآءٍ أَمْرَهَا وَزَيَّنَّا ٱلسَّمَآءَ ٱلدُّنْيَا بِمَصَٰبِيحَ وَحِفْظًا ذَٰلِكَ تَقْدِيرُ ٱلْعَزِيزِ ٱلْعَلِيمِ

در این هنگام آنها را بصورت هفت آسمان در دو روز آفرید، و در هر آسمانی کار آن (آسمان) را وحی (و مقرّر) فرمود، و آسمان پایین را با چراغهایی [= ستارگان‌] زینت بخشیدیم، و (با شهابها از رخنه شیاطین) حفظ کردیم، این است تقدیر خداوند توانا و دانا!

آیه 12 سوره فصلت

أَلَمْ تَرَ أَنَّ ٱللَّهَ سَخَّرَ لَكُم مَّا فِى ٱلْأَرْضِ وَٱلْفُلْكَ تَجْرِى فِى ٱلْبَحْرِ بِأَمْرِهِۦ وَيُمْسِكُ ٱلسَّمَآءَ أَن تَقَعَ عَلَى ٱلْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِۦٓ إِنَّ ٱللَّهَ بِٱلنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَّحِيمٌ

آیا ندیدی که خداوند آنچه را در زمین است مسخّر شما کرد؛ و (نیز) کشتیهایی را که به فرمان او بر صفحه اقیانوسها حرکت می‌کنند؛ و آسمان [= کرات و سنگهای آسمانی‌] را نگه می‌دارد، تا جز بفرمان او، بر زمین فرو نیفتند؟ خداوند نسبت به مردم رحیم و مهربان است!

آیه 65 سوره حج

إِنَّا زَيَّنَّا ٱلسَّمَآءَ ٱلدُّنْيَا بِزِينَةٍ ٱلْكَوَاكِبِ

ما آسمان نزدیک [= پایین‌] را با ستارگان آراستیم،

آیه 6 سوره صافات

وَحِفْظًا مِّن كُلِّ شَيْطَٰنٍ مَّارِدٍ

تا آن را از هر شیطان خبیثی حفظ کنیم!

آیه 7 سوره صافات

سوالات تحقیق

1. آیا سماء در این آیه مفهومی مادی دارد یا معنوی؟ چه قراینی بر مادی بودن مفهوم سماء می‌توان یافت؟
2. با توجه به اینکه سماء در معانی متعددی در قرآن به کار رفته است، چگونه و با استفاده از چه قراینی می‌توانیم آن را بر جو زمین تطبیق دهیم؟
3. آیا به کار بردن واژه «جَعَلْنَا» برای رساندن معنای خلق و ایجاد آسمان به صورت سقف محفوظ است و یا تغییر آن از حالتی به حالت دیگر که ثمره آن حفظ شدن آسمان خواهد بود؟ به عبارت دیگر، آیا خداوند آسمان را از ابتدا به صورت سقف محفوظ خلق نموده است و یا اینکه در سیر تحولاتی که برای آن در نظر گرفته، آن را به حالت سقف محفوظ تکامل داده است؟
4. آیا واژه «محفوظ» در این آیه در معنای اصلی خود (اسم مفعول) به کار رفته است یا اینکه قرینه‌ای وجود دارد که نشان می‌دهد این واژه در معنای اسم فاعل به کار رفته است؟
5. چرا در آیات پیشین سخن از جدا کردن سماوات (به صورت جمع) از زمین است، اما واژه سماء در این آیه به صورت مفرد مطرح شده است؟
6. آیا می‌توان از ترتیب آیات 30 تا 33 درباره چگونگی آفرینش و مراحل مختلف شکل‌گیری زمین و آسمان، به زمان ایجاد سقف محفوظ برای زمین دست یافت؟ به عبارت دیگر، آیا اتفاقات ذکر شده در این آیات بیانگر ترتیب زمانی و مراحل شکل گیری زمین و آسمانند و یا صرفاً بیان حقایقی بدون لحاظ تقدم و تأخر زمانی؟
7. آیا ترتیب ذکر شده در آیات با حقایق علمی سازگاری دارد؟
8. آیا مرجع ضمیر «ها» در «آیاتها» سماء است؟ در این صورت منظور از عبارت «آیات آسمان» چیست؟ آیا این آیات برای مخالفان و معارضان در زمان نزول قرآن قابل درک بوده است که آنها به دلیل عدم پذیرش این نشانه‌ها، سرزنش و محکوم شده‌اند؟
9. آیا ارتباطی میان ایجاد سقف محفوظ و ایجاد شب و روز و گردش خورشید و ماه در فلک‌هایشان که در آیه بعد مطرح شده، وجود دارد؟
10. آیا ارتباطی میان ایجاد سقف محفوظ و جدا شدن زمین از آسمانها که در آیات قبل مطرح شده، وجود دارد؟
11. آیا واژه «آیات» در آیه 37 که خداوند وعده نشان دادن آنها را در آینده نزدیک می‌دهد، همان آیات و نشانه‌های مادی موجود در پیدایش زمین و آسمان و سقف محفوظ است؟
12. با توجه به آیه 65 سوره حج، آیا می توان گفت که مراد از محفوظ، حفظ شده از سقوط بر روی زمین است؟ در این صورت مراد از سماء، جو زمین است یا کرات آسمانی؟
13. ارتباط این آیه با آیه 28 سوره نازعات که اشاره به بلندی سقف آسمان می‌نماید، چیست؟
14. چگونه می‌توان سازگاری این آیه با آیه 7 سوره صافات را که درباره حفظ آسمان از هجوم شیاطین است، توجیه نمود؟
15. ارتباط این آیه با آیه 12 سوره فصلت که آسمان دنیا را مزین به کرات آسمانی و حفظ می‌داند، چیست؟
16. چه تفاوتی میان «سماء» و «السماء الدنیا» که در سوره فصلت مطرح شده، وجود دارد؟
17. آیا از لحاظ علمی می‌توان اثبات نمود که جو زمین علاوه بر اینکه محافظی برای زمین محسوب می شود، خود نیز از هرگونه خلل و گسستگی و پراکندگی محفوظ است؟
18. کیفیت حفظ شدن جو زمین دقیقاً به چه صورت است و چه آسیب‌های احتمالی برای آن مطرح می باشد؟
19. کیفیت تشکیل جو زمین به چه صورت است؟ آیا جو هم زمان با ایجاد کره زمین شکل گرفته است و یا این‌که در طی فرآیندهایی زمان بر، پس از تشکیل کره زمین؟
20. از لحاظ علمی کیفیت و ترتیب پیدایش آسمان، زمین و جو آن چگونه است و آیا با ترتیب ذکر شده در آیات مطابقت دارد؟
21. در صورتی که مراد از سماء، کرات آسمانی باشد، کیفیت قرار گرفتن زمین نسبت به مدار سایر سیارات منظومه شمسی و همچنین سایر ستاره‌ها و کهکشان‌ها چگونه است و آیا امکان وقوع هیچ‌گونه برخورد احتمالی وجود ندارد؟

پانویس و منابع

1.ابن فارس، احمد، معجم االمقاییس فی اللغه، دار الفکر، بیروت راغب اصفهانی، حسین، مفردات الالفاظ القرآن، به کوشش صفوان عدنان داوودی، دار القلم، دمشق

2. http://helios.gsfc.nasa.gov/magnet.html

3. http://www.vrml.k12.la.us/elandry/atmosphere.htm

4. http://sunshine.chpc.utah.edu/labs/atmosphere/atm_gases1.html

5. http://apollo.lsc.vsc.edu/classes/met130/notes/chapter1/ion.html