تکلم مورچگان

حَتَّىٰٓ إِذَآ أَتَوْا۟ عَلَىٰ وَادِ ٱلنَّمْلِ قَالَتْ نَمْلَةٌ يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّمْلُ ٱدْخُلُوا۟ مَسَٰكِنَكُمْ لَا يَحْطِمَنَّكُمْ سُلَيْمَٰنُ وَجُنُودُهُۥ وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ

(آنها حرکت کردند) تا به سرزمین مورچگان رسیدند؛ مورچه‌ای گفت: «به لانه‌های خود بروید تا سلیمان و لشکرش شما را پایمال نکنند در حالی که نمی‌فهمند!»

آیه 18 سوره نمل

عبارت محوری

قَالَتْ نَمْلَةٌ

بیان مطلب علمی

کلمات زبان یک گونه از مورچه ها به نام Solenopsis

مورچه‏ ها، برای اینکه بتوانند به زندگی اجتماعی پیچیده خود ادامه دهند، از روش‏های متنوعی برای برقراری ارتباط و هماهنگی استفاده می کنند. آنها می توانند از چهار طریق با هم ارتباط برقرار کنند:

1-شیمیایی – بویایی: یعنی مورچگان با رها کردن مولکولهای شیمیایی مختلف در هوا، به یکدیگر پیغام‏های مختلفی می‏دهند.
2-گفتاری – شنیداری: یعنی با تولید ارادی صداهای مختلفی که هر کدام معنای مشخصی دارد، با یکدیگر سخن می گویند.
3-حرکتی – دیداری: یعنی با اجرای حرکات ایماء، اشاره و شاید نوعی پانتومیم، به همدیگر پیغام‏هایی می دهند.
4-رفتاری – همکاری: یعنی از روی رفتار یکدیگر، متوجه وضعیت گروهی می شوند و با هم، همکاری می کنند.

دانشمندان تعداد گونه ‏های مختلف مورچگان را بین 16 تا 20 هزار گونه می‏دانند. مورچگان یکی از موفق‏ترین گونه‏ های زیستی سیاره زمین به شمار می‏روند چون می‏توانند بر مشکلات مختلفی که در زندگی و محیط طبیعی‏شان داشته و دارند، به خوبی غلبه کنند و خود را با شرایط به خوبی تطبیق دهند. یکی از توانایی‏هایی که خداوند در آفرینش مورچگان به آنها عطاء کرده است، توانایی‏های ارتباطی مورچگان است.
دانشمندان تا قبل از نیمه دوم قرن بیستم، دانش کمی درباره شیوه های ارتباطی مورچگان داشتند. در نیمه قرن بیستم، جزئیاتی از زبان شیمیایی حشرات که با ارسال مولکول‏های شیمیایی در هوا کار می کند، آرام آرام کشف شد. همچنین در پنجاه سال اخیر، دانشمندان کشف کردند که بسیاری از گونه‏های مورچگان می توانند به صورت ارادی به تولید صدا و ارتعاش بپردازند. میکروسکوپهای قوی الکترونی که در اواخر قرن بیستم در اختیار حشره شناسان قرار گرفت، آنان را قادر ساخت تا به جزئیات جالبی از ارگانهای تولید صدا و ارتعاش در بدن مورچگان پی ببرند. در سال 2000 میلادی، دو دانشمند مقاله ای نوشتند و در آن اعلام کردند که مورچگان می توانند با استفاده از کلماتی صوتی، با هم صحبت کنند. پژوهش های دانشمندان در سال‏های بعد نشان داد که مورچگان علاوه بر یک زبان شیمیایی، یک زبان گفتاری هم دارند که دارای الفبا و کلمات و لهجه و گویش است و از طریق این زبان گفتاری-ارتعاشی، به نحوی ارادی با هم صحبت می کنند و به هم پیام می دهند و ارتباط برقرار می کنند.

نمودار فونوگرام از واج ها در یک کلام مورچگانی

قرآن کریم با صراحت از سخن گفتن مورچگان و جزئیات کلمات زبان آن‏ها خبر داده است. دانشمندان حشره شناس در قرن بیستم موفق به کشف این حقیقت علمی شدند، حقیقتی که 1400 سال پیش، توسط قرآن کریم بیان شده بوده است. این مطلب، یکی از شگفتی‏های آشکار علمی این کتاب الهی است.
علامه طباطبائی (ره) که یکی از بزرگترین مفسران قرآن کریم به شمار می‏رود، در ضمن تفسیر این آیه شریفه، به قدرت شگفت انگیز حواس برخی از حیوانات و حشرات (که علم تجربی موفق به کشف آنها شده است) اشاره می کنند. ایشان سخن گفتن مورچه در این آیه شریفه را یک نطق واقعی (یعنی سخن گفتن واقعی) می دانند.
جالب است که مردمان 1000 سال پیش، با خواندن این آیه تعجب می کردند و دچار این پرسش ذهنی می شدند "که مگر مورچگان هم حرف می زنند؟". آنها پیش عالم بزرگ زمان خود (یعنی سید مرتضی (ره)) می رفتند و در این باره راهنمایی می خواستند.

یک مورچه

معضل بودن سخن گفتن مورچگان برای متفکران قدیم

منابع و پانویس

1- تحقیق اشارات علمی آیه 18 سوره نمل در پژوهشکده اعجاز قرآن دانشگاه شهید بهشتی (ره)
2- خادمی، تقی قاسمی، مجدزاده، سید مسعود، "اعجازهاي علمي از بيولوژي حشرات در قرآن كريم"، جهاد دانشگاهی واحد اردبیل، 1396.
3- ربیع نتاج، سید علی اکبر، سلیمی، سیده فاطمه، میرزایی، سیده لیلا، "شگفتی‏های آفرینش مورچه از منظر قرآن، نهج البلاغه و علم"، دو فصلنامه علمی-ترویجی قرآن و علم، سال نهم، شماره 16، بهار و تابستان 1394، صفحات 93-120.
4- کانال رسمی حجه الاسلام و المسلمین مسعود عالی، بخشی از صوت سخنرانی ایشان با محتوایی درباره مورچه سلیمان (ع).
5- Hickling, Robert, and Richard L. Brown. "Analysis of acoustic communication by ants." The Journal of the Acoustical Society of America 108, no. 4 (2000): 1920-1929.
6- Hunt, J. H., and F-J. Richard. "Intracolony vibroacoustic communication in social insects." Insectes Sociaux 60, no. 4 (2013): 403-417.