شیردهی و تغذیه کامل نوزاد

وَٱلْوَٰلِدَٰتُ يُرْضِعْنَ أَوْلَٰدَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَن يُتِمَّ ٱلرَّضَاعَةَ وَعَلَى ٱلْمَوْلُودِ لَهُۥ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِٱلْمَعْرُوفِ لَا تُكَلَّفُ نَفْسٌ إِلَّا وُسْعَهَا لَا تُضَآرَّ وَٰلِدَةٌۢ بِوَلَدِهَا وَلَا مَوْلُودٌ لَّهُۥ بِوَلَدِهِۦ وَعَلَى ٱلْوَارِثِ مِثْلُ ذَٰلِكَ فَإِنْ أَرَادَا فِصَالًا عَن تَرَاضٍ مِّنْهُمَا وَتَشَاوُرٍ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا وَإِنْ أَرَدتُّمْ أَن تَسْتَرْضِعُوٓا۟ أَوْلَٰدَكُمْ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِذَا سَلَّمْتُم مَّآ ءَاتَيْتُم بِٱلْمَعْرُوفِ وَٱتَّقُوا۟ ٱللَّهَ وَٱعْلَمُوٓا۟ أَنَّ ٱللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ

مادران، فرزندان خود را دو سال تمام، شیر می‌دهند. (این) برای کسی است که بخواهد دوران شیرخوارگی را تکمیل کند. و بر آن کس که فرزند برای او متولّد شده [= پدر]، لازم است خوراک و پوشاک مادر را به طور شایسته (در مدت شیر دادن بپردازد؛ حتی اگر طلاق گرفته باشد.) هیچ کس موظّف به بیش از مقدار توانایی خود نیست! نه مادر (به خاطر اختلاف با پدر) حق ضرر زدن به کودک را دارد، و نه پدر. و بر وارث او نیز لازم است این کار را انجام دهد [= هزینه مادر را در دوران شیرخوارگی تأمین نماید]. و اگر آن دو، با رضایت یکدیگر و مشورت، بخواهند کودک را (زودتر) از شیر بازگیرند، گناهی بر آنها نیست. و اگر (با عدم توانایی، یا عدم موافقت مادر) خواستید دایه‌ای برای فرزندان خود بگیرید، گناهی بر شما نیست؛ به شرط اینکه حق گذشته مادر را به طور شایسته بپردازید. و از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید! و بدانید خدا، به آنچه انجام می‌دهید، بیناست!

آیه 233 سوره بقره

بیان ایده

آیه233 سوره بقره بیانگر حکم شیر دادن (رضاع) مادر به نوزاد به مدت دو سال تمام است. این آیه مسئله رضاع را با تعبیراتی کوتاه و فشرده و پر محتوا مطرح می کند.

شیر دادن به نوزاد امری طبیعی است و همیشه مادران این امر را به طور غریزی انجام داده‌اند.در این آیه نکته‌های ظریف و روانشناختی در رابطه با زن و مرد و فرزند آن‌ها وجود دارد که قرآن به آن توجه خاص نموده‌ است. از دید گاه قرآن، اگر چه این امر به ظاهر طبیعی و غریزی است، ولی قانونمند بوده و در آن روحیه لطیف مادر و وظیفه پدر و صلاح فرزند باید رعایت شود تا هیچ‌یک از این افراد در اثر این امر صدمه روحی و یا جسمی و یا مالی نبیند و حقوق کسی ضایع نشود و بیان احکام و قوانین در رابطه با شیردهی و رعایت این امور می‌تواند به نفع تمام افراد ذی‌حق باشد.

بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهاني، شيردهي به نوزاد به صورت انحصاري تا 6 ماهگي و حداقل براي مدت يكسال به عنوان تكميلي و ادامه آن تا 2 سالگي يا بيشتر توصيه مي‌شود. بر اساس گزارش همين سازمان در سال 2001، راه‌هاي مختلف غذا دهي به نوزاد به شرح زير است:

شيردهي به نوزاد از طريق پستان توسط مادر نوزاد انجام شود.

شيردهي به نوزاد از طريق پستان توسط دايه‌اي كه سالم باشد.

جايگزين شير مادر كه بهتر است با فنجان و نه با شيشه شير به نوزاد داده شود.

امروزه در اين كه شير مادر بهترين غذا براي نوزادان است، شكي نيست و مطالب مربوط به زمان شیر دهی كه حدود 1400 سال پيش در قرآن توصیه شده، پس از مطالعات فراوان علمي اثبات گردیده و نمایانگر اعجاز قرآن کریم است. طبق برخی از جدیدترین یافته های علمی و بر اساس بررسی متابولیتها و مواد مغذی شیر مادر، دانشمندان توصیه کرده اند که شیردهی نوزاد تا 24 ماه (یعنی دو سال) بعد از تولد ادامه داشته باشد .

بررسی لغوی و تفسیری

کلمات اصلی

• رَضَعَ المولود: کودک را شیر داد .
• حَوْلَيْنِ: دو سال؛ مفرد آن "حول" به معنی سال
• فِصَالً: جدا کردن، از شیر گرفتن نوزاد

اهداف و روش تحقیق

در آیه 233 سوره بقره تکمیل دوران شیر دادن به نوزاد 2 سال یاد شده و پس از آن، تخفیفی به صلاحدید هر دو والد، در شرایط خاص در نظر گرفته شده است. اگر سياق آيات قبل را در نظر بگیریم و احکام شيردهی به نوزاد را مرتبط با احكام زنان مطلقه‌اي كه فرزند شيرخواره دارند، بدانيم؛ بیان آیه بیشتر ناظر به مسائل حقوقی است. اما این که آیا جنبه پزشکی و سلامتی نوزاد مورد توجه آیه است؟ آیا بیان مسئله حقوق زن مطلقه و فرزندش بر پدر به منظور ایجاد زمینه براي بازگشت مجدد به زندگي زناشويي است؟ این‌ها مسائلی است که نیاز به تحقیق بیشتری دارد.

اگر این مسئله را از لحاظ تاریخی بررسی کنیم، در بیشتر خانواده‌های عرب مرسوم بوده که حداقل دو سال فرزندان را شیر داده یا به دایه بسپارند. خداوند در قرآن سنت‌های نادرست را مطرود نموده و بر ابقای سنت‌های حسنه فرمان می‌دهد. بنابراین، مردم در زمان نزول حکم این آیه به ثمرات خوب آن آگاهی نسبی داشته‌اند و از این رو اعجاز آیه مورد تردید است. ولی از لحاظ رویکرد علمی از باب اینکه دانش امروز پس از تحقیقات بسیار پزشکی، اخلاقی و حقوقی مشابه این حکم را ارائه داده و در گزارش سازمان بهداشت جهاني، شيردهي به نوزاد به صورت انحصاري تا سن 6 ماهگي و حداقل براي مدت يكسال به عنوان تكميلي و ادامه آن تا 2 سالگي يا بيشتر توصيه شده ، معجزه پویایی قرآن را نمایان ساخته و از مسائلی است که مردم عصر نزول آیه هرگز نسبت به آن دید علمی نداشته‌اند.

البته تخفیفی که دراین آیه مطرح شده و خداوند به علت شرایط خاص مادر و فرزند بیان می‌دارد، می‌تواند به لحاظ علمی و روان شناختی مورد بررسی بیشتر قرار گیرد.

سوالات تحقیق

1. با توجه به آیات قبل، آیا منظور از " الوالدات" زنان مطلقه‌اند و یا آیه می‌تواند عمومیت داشته باشد؟
2. چرا به جای الوالدات "امهات" ذکر نشده است؟
3. آیا جمله خبریه" الوالدات یرضعن اولادهن حولین کاملین "دلالت بر امر دارد یا استحباب؟
4. آیا واژه "حولین " کفایت از دو سال شیر دهی را نداشت که نعت " کاملین " برای تأکید آورده شده است؟
5. تأکید قرآن بر روی مسئله شیر دهی و بیان زمان ۲ سال آیا اعجاز علمی خاصی را در بر دارد؟
6. آیا در زمان پیامبر و یا قبل از ایشان توجهی به مدت زمان شیردهی داشته‌اند؟
7. شیردهی کامل از نظر علمی چه مدت است؟
8. آیا از نظر علمی ۲ سال شیردادن تأثیری در رشد روحی و جسمی کودک دارد؟
9. کودکانی که ۲ سال تمام شیر می خورند با کودکانی که کمتر از آن با شیر مادر تغذیه شده‌اند، چه تفاوت‌هایی دارند؟
10. آیا در شیر مادر بعد از دو سال تغییری حاصل می‌شود؟
11. اگر شيردهي مادر به فرزندش بيش از 2 سال به طول انجامد، آيا مشكلاتي براي فرزند ايجاد خواهد شد و يا زمان شيردهي اهميت چنداني ندارد؟
12. آیا بعد از ۲ سال شیر مادر دیگر جوابگوی نیاز‌های جسمی فرزند نیست؟

پانویس و منابع

1. قرآن کریم، ترجمه فولادوند

2. ابن فارس، احمد، معجم المقاییس فی اللغه، تحقیق شهاب الدین ابو عمرو، دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع، بیروت

3. ابن منظور، محمد، لسان العرب، دار صادر، بیروت، چاپ هشتم

4. راغب اصفهانى، حسين بن محمد، المفردات في غريب القرآن، دارالعلم ‏و الدار الشاميه، دمشق‏، بيروت، چاپ اول، 1412 ق

5. World Health Organization. 2003. Global strategy for infant and young child feeding. Geneva, Switzerland: World Health Organization and UNICEF.

6. http://whqlibdoc.who.int/publications/2003/9241562218.pdf