لایه‌های زمین

این پژوهش، در پژوهشکده اعجاز قرآن دانشگاه شهید بهشتی انجام شده است.

ٱللَّهُ ٱلَّذِى خَلَقَ سَبْعَ سَمَٰوَٰتٍ وَمِنَ ٱلْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ يَتَنَزَّلُ ٱلْأَمْرُ بَيْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوٓا۟ أَنَّ ٱللَّهَ عَلَىٰ كُلِّ شَىْءٍ قَدِيرٌ وَأَنَّ ٱللَّهَ قَدْ أَحَاطَ بِكُلِّ شَىْءٍ عِلْمًۢا

خداوند همان کسی است که هفت آسمان را آفرید، و از زمین نیز همانند آنها را؛ فرمان او در میان آنها پیوسته فرود می‌آید تا بدانید خداوند بر هر چیز تواناست و اینکه علم او به همه چیز احاطه دارد!

آیه 12 سوره طلاق

بیان ایده

در چندین آیه از قرآن کریم، به صراحت از هفت آسمان یاد شده که احتمالات مختلفی در مورد آن داده‌اند، از جمله گفته‌اند که منظور از 7 آسمان "لایه‌های مختلف جو زمین (اتمسفر)" یعنی هفت لایه: تروپوسفر، استراتوسفر، مزوسفر، ازن، يونسفر، اگزوسفر، ماگنتسفر است. در باره زمین، ظاهراً تنها در همین آیه اشاره به زمین‌های هفت گانه شده است. نکته یاد شده در این آیه بیانگر واقعیت علمی تشکیل زمین از لایه‌های هفتگانه است که دانشمندان اخیراً موفق به کشف آنها شده اند، این لایه‌ها عبارتست از:

1- قشر خارجی زمین، که اساساً از سنگ خارا و کوه‌های آن تشکیل شده است.

2- قشر زیر قشر خارجی. این قشر از منیزیم و سلیکات آهن تشکیل شده است.

3- سومین قشر زمین در عمق میان 400 تا 700 کیلومتری قرار دارد و از همان عناصر قشر بالا تشکیل شده است.

4- چهارمین قشر تا 2900 کیلومتری عمق امتداد دارد.

5 - قشر پنجم دمای آن بالای 3800 درجه است و فعل و انفعالات خشونت باری در آن صورت می‌گیرد.

6 - ششمین قشر از آهن و آلیاژ فلز نیکل و مقادیر کمی سولفید آهن تشکیل شده و گفته‌اند که جریان‌های این قشر باعث نیروی آهن‌ربایی زمین می‌شود. دمای آن میان 3800 تا 4200 درجه است.

7- قشر هفتم از همان آهن و نیکل قشر بالا تشکیل شده و در مرکز آن دما به 6000 درجه می‌رسد.

شکل 1الف: لایه‌های اتمسفر زمین براساس تغییرات دما در برابر افزایش ارتفاع

لازم است که در باره این یافته‌های علمی که ادعای اعجاز بر اساس آن صورت گرفته، دقت بیشتری شود. در ادامه، به اختصار نکاتی در این خصوص یاد می‌شود:

اتمسفر زمین براساس ویژگی‌های دمایی، ترکیب گازها و خواص مغناطیسی خود به لایه‌های مختلفی تقسیم بندی می‌شود. مهم‌ترین پارامتر تقسیم بندی جو زمین، نحوه تغییرات دما با افزایش ارتفاع است که براین اساس، اتمسفر زمین به 5 لایه تقسیم شده است. این 5 لایه به ترتیب با افزایش ارتفاع شامل تروپوسفر، استراتوسفر، مزوسفر، ترموسفر و اگزوسفر است (شکل1).

تروپوسفر اولین لایه بالای سطح زمین است. لایه دوم، یعنی استراتوسفر، بسیار پایدار است، بسیاری از جت‌ها و هواپیماها در این بخش از اتمسفر زمین پرواز می‌کنند. همچنین لایه اوزن در این بخش از اتمسفر قرار دارد. لایه سوم، مزوسفر است که قطعات سنگی و متئوریت‌ها در این لایه مشتعل می‌شوند. ترموسفر لایه‌ای است که شفق قطبی در آن قرار دارد. اتمسفر زمین در اگزوسفر که لایه‌ای بسیار نازک است، با فضا ادغام می‌گردد.

براساس ویژگی‌های مغناطیسی، جو زمین به دو لایه یونوسفر و مگنوتوسفر نیز تقسیم شده است. یونوسفر در ترموسفر توسعه دارد. جو زمین براساس ترکیب گازها به دو لایه همگن (هوموسفر) و ناهمگن (هتروسفر) تفکیک می‌شود (شکل2). بنابراین کل لایه‌های جو زمین بیش از 7 لایه است و اگر جو زمین تنها براساس یک پارامتر به لایه‌های مختلف تقسیم شود، تعداد لایه‌ها به عدد 7 نخواهد رسید. در نتیجه نمی‌توان به راحتی مراد آیه را آسمان (جو) زمین درنظر گرفت.

شکل 2: لایه‌های جو زمین براساس خصوصیات دمایی، شیمیایی و مغناطیسی

بشر امروزی تنها با روش‌های غیرستقیم می‌تواند اطلاعاتی از درون زمین به دست آورد. تنها داده مستقیم توسط عمیق ترین چاه حفر شده به دست آمده است. این پروژه حفاری، موسوم به Kola Superdeep Borehole، در سال 1962 میلادی، توسط دانشمندان روسی آغاز شد و عمق آن 12.262 کیلومتر است. روش‌های ژئوفیزیکی بهترین روش غیرمستقیم برای مطالعه درون زمین است. مطالعات ژئوفیزیک نشان داده که زمین شامل چندین لایه مختلف است که هر یک از این لایه‌ها ویژگی‌های منحصر به فردی دارد. خارجی ترین لایه پوسته است که قاره‌ها و اقیانوس‌ها را دربردارد. ضخامت پوسته بسیار متغییر است. ضخامت پوسته در زیر قاره‌ها بین 35- 70 کیلومتر و در زیر اقیانوس‌ها بین 5-10 کیلومتر تعیین شده است. لایه بعدی گوشته است که حدود 2900 کیلومتر ضخامت دارد و به دو بخش گوشته پایینی و بالایی تفکیک شده است. درونی‌ترین لایه هسته است که خود شامل دو بخش هسته داخلی جامد و هسته بیرونی مایع گون است. گوشته میانی به عنوان یک بخش کره زمین در عمق 840 تا 1700 کیلومتری توسط پاشچاروسکی در سال 1995 شناسایی شد (شکل3و 4). بخشی از گوشته بالایی به همراه پوسته موسوم به لیتوسفر یا سنگ کره است. لیتوسفر سخت و شکننده است و شامل ورقه‌های اقیانوسی و قاره‌ای است. این روقه‌ها، اساس مطالعات زمین ساخت جهانی‌اند. در زیر لیتوسفر، استنوسفر قرار گرفته که حالت ژله‌ای دارد و لیتوسفر سخت روی آن شناور است. استونوسفر در واقع بخشی از گوشته بالایی است.

در مجموع درون زمین 6 لایه قابل شناسایی است که شامل پوسته، گوشته (بالایی، میانی، پایینی) و هسته (داخلی و خارجی) است. بنابراین درون زمین نیز 7 لایه وجود ندارد.

شکل 3:شناسایی لایه‌های زمین با روشه‌های لرزه نگاری (ژئوفیزیکی)

شکل 4: لایه‌های درون زمین

اگر هدف از آیه کل کره زمین باشد، باید بخش‌های مختلف زمین بررسی شود و تقسیمات جدید مطالعه گردد. در یک تقسیم بندی، کره زمین شامل چند کره در نظر گرفته شده است. البته منظور از کره، الزاماً شکل هندسی آن نیست. دانشمندان اتمسفر (هوا کره)، بیوسفر(زیست کره)، هیدروسفر(آب کره) و لیتوسفر(سنگ کره) را به عنوان بخش‌های قابل تفکیک در کره زمین معرفی می‌کنند که هر یک ویژگی‌های خاص خود را شامل می‌شوند. در این صورت نیز نمی‌توان برای زمین، 7 لایه یا بخش تشخیص داد. اما در نظر گرفتن این نکته بسیار بااهمیت است که بدانیم تقسیمات صورت گرفته ممکن است تنها براساس یک یا چند ویژگی به دست آمده باشد و شاید پارامتر مهم و اثرگذار دیگری وجود داشته باشد که بتوان برپایه آن درون زمین یا کره زمین را دوباره تقسیم بندی کرد.

شکل 5 : نمایش تمام بخش‌های کره زمین

همچنین شکل 5 : نمایش تمام بخش‌های کره زمین هر یک از بخش‌های درون زمین و یا کره زمین معمولاً متشکل از بخش‌های کوچک‌تری هستند و معلوم نیست شمارش این زیرلایه‌ها منطقی و علمی باشد (شکل5).

بررسی لغوی و تفسیری

کلمات اصلی

• خلق: فعل ماضی به معنی "آفرید"، "ایجاد کرد". خلق در لغت به معنی نوآفرینی و ایجاد چیزی بدون آنکه سابقه وجودی داشته باشد، است .
• الارض: ارض کره خاکی است که انسان برروی آن زندگی می‌کند .
• ارض جرمی در مقابل آسمان است. ارض به معنای پایین و زیر هر چیز، همان‌طور که بالا و فوق هر چیز را هم سماء نامیده‌اند . اين كلمه كه مراد از آن زمين ماست، 461 بار در قرآن و به لفظ مفرد آمده است، امادر روايت و نهج البلاغه به لفظ جمع (ارضون، ارضين) نيز آمده است .
• مثل: مشابهت و همسانی چیزی با دیگری و این عمومی‌ترین لفظی است که برای بیان مشابهت دو چیز وضع شده است .
• یتنزّلُ: از "ن- ز- ل"،در باب تفعّل به معنی فرود می‌آید (به آهستگی و تدریج) .
• الامر: شأن و کار، جمع آن امور است. امر لفظی عام برای همه احوال و اقوال است .

اهداف و روش تحقیق

اين آيه كه آخرين آيه سوره طلاق است، اشاره روشنى به قدرت خداوند در آفرينش آسمان‌ها و زمين دارد. در این آیه نکته‌ای یاد شده که در هیچ آیه دیگری نیامده و آن اینکه "زمین" در همه آیات به صورت مفرد به کار رفته و تنها در همین آیه است که از هفت زمین – همچون هفت آسمان- سخن به میان آمده است. در این خصوص، بررسی چند نکته لازم می‌نماید:

• نکته اول: درباره "سبع"

سبع (هفت) در عربی دو کاربرد دارد:

1- نماد کثرت

2- نماد تعداد

اين تعبير در قرآن مجيد و غير آن گاه به معنى كثرت آمده است، مثلاً مى‏‌گویيم اگر هفت دريا را هم بياورى كافى نيست، بنابراين منظور از هفت آسمان و هفت زمين، تعداد زیاد و كثير كواكب آسمانى و كراتى مشابه زمين است. اما اگر عدد هفت را براى"تعداد" بدانيم، مفهوم آن وجود هفت آسمان خواهد بود .

• نکته دوم: هفت آسمان

• هفت آسمان از نظر تعداد: خداوند هفت آسمان خلق کرده است.

آنچه از ظاهر آيات استفاده مى‏‌شود، اين است كه آسمان دنيا از بين آسمان‌هاى هفتگانه، آن فضايى است كه ستارگان بالاى سر ما در آن قرار دارند.

اين آسمان‌هاى هفتگانه نامبرده، همه جزو خلقت جسمانى‏‌اند و در داخل طبيعت و ماده‌اند. اين عالم طبيعت هفت طبقه است كه هر يك بر روى ديگرى قرار گرفته و از همه آن‌ها نزديك‌تر به ما، آسمانى است كه ستارگان و كواكب در آنجا قرار دارند. اما قرآن كريم در باره آن شش آسمان ديگر تنها فرموده که بر روی هم قرار دارند .

بنابراین، تمام كرات و ثوابت و سياراتى را كه ما مى‌‏بينيم، همه جزء آسمان اول است.

فَقَضَىٰهُنَّ سَبْعَ سَمَٰوَاتٍ فِى يَوْمَيْنِ وَأَوْحَىٰ فِى كُلِّ سَمَآءٍ أَمْرَهَا وَزَيَّنَّا ٱلسَّمَآءَ ٱلدُّنْيَا بِمَصَٰبِيحَ وَحِفْظًا ذَٰلِكَ تَقْدِيرُ ٱلْعَزِيزِ ٱلْعَلِيمِ

در این هنگام آنها را بصورت هفت آسمان در دو روز آفرید، و در هر آسمانی کار آن (آسمان) را وحی (و مقرّر) فرمود، و آسمان پایین را با چراغهایی [= ستارگان‌] زینت بخشیدیم، و (با شهابها از رخنه شیاطین) حفظ کردیم، این است تقدیر خداوند توانا و دانا!

آیه 12 سوره فصلت

إِنَّا زَيَّنَّا ٱلسَّمَآءَ ٱلدُّنْيَا بِزِينَةٍ ٱلْكَوَاكِبِ

ما آسمان نزدیک [= پایین‌] را با ستارگان آراستیم،

آیه 6 سوره صافات

و شش عالم ديگر نیز وجود دارد كه از دسترس ديد ما و ابزارهاى علمى امروز ما خارج است.

• هفت آسمان از نظر کثرت: یعنی خداوند آسمان‌های بسیاری خلق کرده است.

• اشاره به لایه‌های جو زمین است که از هفت لایه تشکیل شده و هر لایه وظیفه‌ای خاص برعهده دارد.

• نکته سوم: درباره "مثلهنَّ"

این واژه بیانگر آنست که احتمالاتی که در مورد هفت آسمان وجود دارد، در مورد زمین هم می‌تواند باشد. این مثلیت و مشابهت میان زمین و آسمان در چیست ؟

از ظاهر عبارت "وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ" بر مى‏‌آيد كه مراد مثل هم بودن در عدد (تعداد) است، يعنى همانطور كه آسمان هفت تاست، زمين نیز مثل آن هفت تاست.

اما منظور از هفت تا زمین چیست ؟

می‌توان احتمالات زیر را در باره زمين‌هاى هفتگانه مطرح کرد:

1- منظور از هفت تا زمين هفت عدد از كرات آسمانى است كه ساختمان آن‌ها از نوع ساختمان زمينى است كه ما در آن زندگى مى‏‌كنيم.

2- منظور از آن تنها زمين خود ماست كه هفت طبقه دارد كه [همچون طبقات پياز] روي هم قرار گرفته‌اند و بر تمام كره احاطه دارند. ساده‏‌ترين طبقات آن همين طبقه اولى است كه ما روى آن قرار داريم. به عبارت دیگر، اشاره به طبقات مختلف كره زمين است. زيرا امروز ثابت شده كه زمين از قشرهاى گوناگونى تشكيل يافته است.

3- منظور از زمين‏‌هاى هفتگانه، اقليم‏‌ها و قسمت‌‏هاى هفتگانه روى زمين است، هم در گذشته و هم امروز كره زمين را به هفت"منطقه" تقسيم مى‏‌كردند (البته طرز تقسيم در گذشته و امروز متفاوت است، امروز زمين به دو منطقه منجمد شمالى و جنوبى و دو منطقه معتدله و دو منطقه حاره و يك منطقه استوايى تقسيم مى‌‏شود، اما در گذشته اقليم‌هاى هفتگانه به شكل ديگرى تقسيم مى‌‏شده است).

4- اشاره به زمين‌هاى متعددى است كه در عالم هستى وجود دارد. چنان كه بعضى از دانشمندان فلكى مى‏‌گويند شمار كراتى كه مشابه كره زمين بر گرد خورشيدها در اين عالم بزرگ گردش مى‌‏كند، حد اقل سيصد ميليون كره است .

از میان این احتمالات، احتمال دوم در صورتی می‌تواند مورد توجه قرار گیرد و جنبه اعجاز به خود گیرد که "سبع سماوات" اشاره به لایه‌های هفت گانه جو و "مثلهنّ" اشاره به لایه‌های هفت گانه زمین داشته باشد. در این صورت این آیه در بردارنده دو اعجاز علمی است.

سوالات تحقیق

1. آیا مراد آیه آنست که کیفیت خلق آسمان و زمین به هم شباهت دارد؟ با توجه به سیاق چه احتمالات دیگری می‌توان مطرح کرد؟
2. آیا در عصر نزول به وجود زمین‌های هفت گانه معتقد بودند؟
3. آیا این آیه می‌تواند دربردارنده و بیانگر یک واقعیت علمی باشد؟
4. مقصود از الارض، زمین است یا کره زمین با احتساب جو آن؟
5. چه نظریه‌هایی در باره چگونگی پیدایش زمین و هستی مطرح شده است؟
6. در باره تعداد لایه‌های درون زمین و تعیین لایه‌های آسمان چه گفته‌اند؟
7. آیا نتایج علمی جدید می‌تواند براساس پارامترهای مختلف، مرزهای مشخص در فضا را تعیین کند؟
8. آیا سیاره یا سیاره‌های مشابه زمین کشف شده است؟

پانویس و منابع

1- قرآن کریم ترجمه فولادوند

2- ابن منظور، محمد، لسان العرب، دار صادر، بیروت، 2003م

3- راغب اصفهانی،حسین، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داودی، دار القلم، دمشق

4- طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن،دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسين حوزه علميه، قم، 1417ق

5- قرشی، علی اکبر، قاموس قرآن، دار الکتب الاسلامیه، تهران،1371ش

6- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دار الکتب الاسلامیه، تهران،1374ش

7- scign.jpl.nasa.gov/learn/plate1.htm

8- science.pppst.com/layers.html

9- www.geology.wisc.edu/courses/g101/Lectures/lec3.pdf

10- 4-seismo.berkeley.edu/~rallen/teaching/F04_GEO302_PhysChemEarth /Lectures/lec8.pdf

11- www.windows2universe.org/earth/Atmosphere/layers activity_print.html by Randy Russell.

12- www.gsi.ir

13- 7- Pushcharovsky, Yu. M. and Pushcharovsky, D. Yu.,” The middle mantle of the earth”, Geotectonics, Volume 42, Number 1, 1-7, abstract