مراحل تشکیل تگرگ

این پژوهش، در پژوهشکده اعجاز قرآن دانشگاه شهید بهشتی انجام شده است.

أَلَمْ تَرَ أَنَّ ٱللَّهَ يُزْجِى سَحَابًا ثُمَّ يُؤَلِّفُ بَيْنَهُۥ ثُمَّ يَجْعَلُهُۥ رُكَامًا فَتَرَى ٱلْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلَٰلِهِۦ وَيُنَزِّلُ مِنَ ٱلسَّمَآءِ مِن جِبَالٍ فِيهَا مِنۢ بَرَدٍ فَيُصِيبُ بِهِۦ مَن يَشَآءُ وَيَصْرِفُهُۥ عَن مَّن يَشَآءُ يَكَادُ سَنَا بَرْقِهِۦ يَذْهَبُ بِٱلْأَبْصَٰرِ

آیا ندیدی که خداوند ابرهایی را به آرامی می‌راند، سپس میان آنها پیوند می‌دهد، و بعد آن را متراکم می‌سازد؟! در این حال، دانه‌های باران را می‌بینی که از لابه‌لای آن خارج می‌شود؛ و از آسمان -از کوه‌هایی که در آن است [=ابرهایی که همچون کوه‌ها انباشته شده‌اند]- دانه‌های تگرگ نازل می‌کند، و هر کس را بخواهد بوسیله آن زیان می‌رساند، و از هر کس بخواهد این زیان را برطرف می‌کند؛ نزدیک است درخشندگی برق آن (ابرها) چشمها را ببرد!

آیه 43 سوره نور

بیان ایده

خداوند متعال در آیات بسیاری درباره کیفیت نزول باران ازآسمان و برکات متعدد آن سخن به میان آورده است. اما در آیه 43 سوره نور نگاه ویژه‌ای به چگونگی نزول تگرگ داشته، مراحل پیچیده این پدیده آسمانی را به دقت بیان می‌کند. تشکیل تگرگ، فرایند پیچیده‌ای است که دانشمندان سال‌ها درباره آن تحقیق کرده‌اند و همچنان مسایل بسیاری در مورد این پدیده شگفت و گاه خطرناک که هر ساله خسارت‌های هنگفتی به بار مي‌آورد، برای انسان‌ها مطرح است. امروزه دانشمندان به وسیله ماهواره‌ها و رادارهای دوپلر که قادر به ردیابی تگرگ‌اند، به بررسی رازهای این پدیده پیچیده می‌پردازند.

بر پایه گفته دانشمندان، تگرگ عموما از ابرهایی با نام کومولونیمبوس می‌بارد. کومولونیمبوس به ابرهای متراکم و فشرده‌ای گفته می‌شود که از همگرایی ابرهای کومولوس پدید می‌آید. این ابرها که به صورت عمودی تا ارتفاع زیادی رشد می‌کنند و شکلی کوه‌مانند یا برج‌مانند می‌یابند.

جالب اینجاست که در این آیه مراحل شکل گیری دانه‌های تگرگ به شرح زیر آمده است که:

در ابتدا جریان‌های باد، ابرهای پراکنده کومولوس را به یک سو سوق می‌دهد. «أَنَّ اللَّهَ يُزْجِى سَحَابا». کلمه «یزجی» در این آیه به معنای «سوق دادن و پیش راندن»، همان چیزی است که در مرحله اول شکل‌گیری تگرگ مشاهده می‌نماییم.

مرحله بعدی، عبارت از همگرایی این ابرهاست که قرآن آن را اینچنین بیان می‌کند: « ثُمَّ يُؤَلِّفُ بَيْنَهُ» یعنی خداوند ابرها را گرد آورده، به هم می‌پیوندد.

سپس درون این ابرهای کوه‌پیکر با شدت گرفتن حرکات صعودی هوای مرطوب، فرایند انباشتگی و تراکم بخار آب رخ می‌دهد: «ثُمَّ يَجْعَلُهُ رُكَاماً». واژه «رکم» در لغت به معنای گذاشتن و افکندن اشیاء بر روی یکدیگر است. این دقیقاً همان اتفاقی است که در این ابر تحقیق شده است. استفاده قرآن از کلمه «رُکاماً» که همان اصطلاحی است که امروزه دانشمندان برای ابرهای مولد تگرگ از آن استفاده می‌کنند (ابرهای متراکم)، مایه شگفتی و دقت نظر است.

پس از انباشته و متراکم شدن ابرها و پیوستن قطرک ها به هم بارش باران شروع می‌شود که آیه اینچنین به آن رهنمون می‌کند: «فَتَرَى الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلَالِهِ». دانشمندان هر قطره متوسط باران را از گرد هم آمدن 1000000 قطرک می دانند.

اکنون پس از به وجود آمدن قطره‌های باران، امکان نزول تگرگ از ابرهای کوه‌مانند فراهم می‌شود: «وَيُنَزِّلُ مِنَ السَّمَآءِ مِن جِبَالٍ فِيهَا مِن بَرَدٍ». ابر کومولونیمبوس به حسب بلندای زیاد از سه طبقه یا اشکوب تشکیل می شود. در اشکوب زیرین، دما بالای صفر درجه سلسیوس است و محتویات ابر، قطرک ها و احیانا قطره های کوچک و مایع درون آن است. دمای اشکوب بعدی بین صفر تا 40 درجه سلسیوس است و به همین خاطر محتویات این اشکوب ترکیبی از بلورهای یخی و قطرک های فراسردی است که به علت نیافتن هواویز یا هسته تراکمی که همان ذرات معلق هستند، یخ نبسته اند. هسته های تراکمی شامل ذرات گرد و غبار، ذرات نمک، ذرات صتعتی، هاگ های گیاهی و حتی حشرات کوچکی هستند که جریان باد آنها را به ابرها و طبقات میانی آنها رسانده است. دمای بالاترین اشکوب، زیر 40 درجه سلسیوس است و محتویات آن همگی سوزان های یخی است. تشکیل تگرگ در ابر بدین صورت است که حرکات هوایی بالارو در ابر قطره های کوچک باران را از اشکوب پایینی به میانی و یا از میانی به بالایی می برد و در آن اشکوب سردتر، قطرات یخ می زنند و سوزان های یخی در برخورد با آنها به آنها چسبیده، سبب تشکیل و رشد دانه تگرگ می شوند. شدت و آرامش این حرکات به تگرگ ها، شکل های گوناگون مانند کروی، بیضوی، صیقلی، گرزمانند و حتی اشکال غیر متعارف می دهد.

دانه‌های کوچک تگرگ توسط جریان های تند و عمودی داخل ابر، بالا و پایين می‌شوند و بـرخـورد و تـمـاس آنـهـا با ذرات یخی شناور بر قطر تگرگ ها می افزاید تا جایی که وزن آنها به قدری سنگين می‌شود کـه جریان های بالارو ديگـر نمی‌تواند آنـهـا را داخل ابر نگه دارد و از همین زمان راه سقوط و به قول قرآن کریم مسیر اصابت را در پیش می گیرند. 
   دانشمندان تأکید می‌کنند که هر چه ابر ارتفاع بیشتری داشته باشد، به خاطر در تماس بودن با طبقات بالایی بسیار سرد بالای ابر، بخت بیشتری برای تشکیل تگرگ های بزرگ تر وجود دارد. 

در ادامه آیه خداوند می‌فرماید که [گزند و زیان] این تگرگ را به هر که بخواهد می‌رساند و از هر که بخواهد باز می‌دارد: «فَيُصِيبُ بِهِ مَن يَشَآءُ وَيَصْرِفُهُ عَن مَّن يَشَآءُ». برخی برآنند که مراد از این بخش آیه ذوب شدن و نرسیدن مقداری از دانه‌های تگرگ به زمین است، زیرا ثابت شده است که بیشتر تگرگی که در ابر به وجود می‌آید(40% الی 70%)، قبل از رسیدن به زمین ذوب می‌شود.

آخرین مطلبی که در آیه به آن اشاره شده، موضوع ایجاد تندر و آذرخش یا رعد و برق در اینگونه ابرهاست: «يَكَادُ سَنَابَرْقِهِ يَذْهَبُ بِالْأَبْصَارِ». جالب اینجاست که بدانیم دانشمندان به این مطلب نیز دست یافته‌اند که محیط شکل گیری تگرگ، محیط مناسبی برای به وجود آمدن تندر و آذرخش است. وظیفه جریان‌های هوایی که به طرف بالای ابرها حرکت می‌کنند، فقط تولید تگرگ نيست، بلکه مسئولیت پیش راندن ابرهای متراکم به طبقه تروپوسفر را بر عهده دارند تا فضای مناسب برای به وجود آمدن تندر و آذرخش فراهم شود.

بررسی لغوی و تفسیری

کلمات اصلی

• يُزْجِى: از ریشه ز- ج- حرف معتل، به معنای راندن شیء به منظور سوق دادن آن
• يُؤَلِّفُ: از ریشه ا- ل- ف، به معنای جمع شدن و به هم پیوستن
• رُكَاماً: آنچه که قسمتی از آن بر قسمتی دیگر افکنده و انباشته شده باشد
• الْوَدْقَ: باران
• بَرَدٍ: بارانی که در هوا سرد شده و جامد می‌شود

اهداف و روش تحقیق

با تأمل در مراحل پیچیده تشکیل تگرگ، باید گفت که یکی از نکات مهم در ایجاد تگرگ وجود ابرهای متراکم کوه‌مانند(کومولونیمبوس) است که شرایط و ویژگی‌های لازم برای شکل‌گیری تگرگ را دارند. از این رو، این آیه به دلیل بیان دقیق مراحل تشکیل تگرگ و همچنین بیان ویژگی‌های خاص ابرهای مولد تگرگ می‌تواند از مصادیق اعجاز علمی قرآن باشد. زیرا آیه این مطالب را در زمانی بیان نموده که هیچگونه اطلاع علمی درباره آن در اختیار بشر نبوده است. آدمی ابرهای تگرگ زا را عموما بزرگ می دید ولی کوه‌مانندی این ابرها را به جهت داشتن دره های ژرف و طولانی و پشته های بلند و دنباله دار آگاهی نداشت. این دره ها و پشته ها در ابرهای کومولوکونژستوس و کومولونیمبوس بارز در تصاویر گرفته شده از فراز ابرها و یا دست کم در ارتفاع و ترازی برابر آنها مشخص است. همچنین بشر از وجه دیگر همانندی ابر تگرگ زا به کوه های سترگ یعنی چند اشکوبه بودن آنها اطلاع نداشت. از این رو بعید نیست که با ادامه پیشرفت های علوم جو در آینده، بتوان وجوه شباهت بیشتری میان کوه های مرتفع و ابرهای کومولونبمبوس یافت. مفسران متقدم (و حتی برخی از متأخرین) به دلیل همین عدم علم به وجود ابرهای کوه مانند، هر یک به گونه‌ای دست به توضیح و توجیه این آیه زده‌اند. به طور مثال، برخی عبارت « وَيُنَزِّلُ مِنَ السَّمَآءِ مِن جِبَالٍ فِيهَا مِن بَرَدٍ» را چنین تفسیر کرده‌اند که تگرگ از آسمان بر کوه‌ها می‌بارد و یا اینکه کوه‌هایی از تگرگ از آسمان نازل می‌شوند و در توضیح این سخن خود گفته‌اند که همانطور که خداوند در زمین کوه‌هایی از سنگ دارد، در آسمان نیز کوه‌هایی از تگرگ دارد. برخی نیز گفته‌اند که منظور از جبال همان تگرگ است و کاربرد لفظ جبال برای آن، کنایه از بسیاری و تراکم آن است و برخی دیگر نیز برآنند که‌ از آسمان به اندازه چندین کوه، تگرگ بر زمین فرو می‌ریزد. آنچه که می‌توان از قدر مشترک تمامی ‌این تفاسیر نتیجه گرفت آنست که این عبارت به قدری عجیب و ناهماهنگ با علم آن روز بشر بوده که مفسران را وادار به ابراز توجیهات گوناگون و گاه ناهمگون کرده است و این خود می‌تواند بهترین دلیل برای اثبات اعجاز در این آیه باشد.

آیات مرتبط

وَيُعَلِّمُهُ ٱلْكِتَٰبَ وَٱلْحِكْمَةَ وَٱلتَّوْرَىٰةَ وَٱلْإِنجِيلَ

و به او، کتاب و دانش و تورات و انجیل، می‌آموزد.

آیه 48 سوره آل عمران

وَهُوَ ٱلَّذِى يُرْسِلُ ٱلرِّيَٰحَ بُشْرًۢا بَيْنَ يَدَىْ رَحْمَتِهِۦ حَتَّىٰٓ إِذَآ أَقَلَّتْ سَحَابًا ثِقَالًا سُقْنَٰهُ لِبَلَدٍ مَّيِّتٍ فَأَنزَلْنَا بِهِ ٱلْمَآءَ فَأَخْرَجْنَا بِهِۦ مِن كُلِّ ٱلثَّمَرَٰتِ كَذَٰلِكَ نُخْرِجُ ٱلْمَوْتَىٰ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ

او کسی است که بادها را بشارت دهنده در پیشاپیش (باران) رحمتش می‌فرستد؛ تا ابرهای سنگین‌بار را (بر دوش) کشند؛ (سپس) ما آنها را به سوی زمینهای مرده می‌فرستیم؛ و به وسیله آنها، آب (حیاتبخش) را نازل می‌کنیم؛ و با آن، از هرگونه میوه‌ای (از خاک تیره) بیرون می‌آوریم؛ این گونه (که زمینهای مرده را زنده کردیم،) مردگان را (نیز در قیامت) زنده می‌کنیم، شاید (با توجه به این مثال) متذکّر شوید!

آیه 57 سوره اعراف

وَمِنْ ءَايَٰتِهِۦ يُرِيكُمُ ٱلْبَرْقَ خَوْفًا وَطَمَعًا وَيُنَزِّلُ مِنَ ٱلسَّمَآءِ مَآءً فَيُحْىِۦ بِهِ ٱلْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَآ إِنَّ فِى ذَٰلِكَ لَءَايَٰتٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ

و از آیات او این است که برق و رعد را به شما نشان می‌دهد که هم مایه ترس و هم امید است (ترس از صاعقه، و امید به نزول باران)، و از آسمان آبی فرو می‌فرستد که زمین را بعد از مردنش بوسیله آن زنده می‌کند؛ در این نشانه‌هایی است برای جمعیّتی که می‌اندیشند!

آیه 24 سوره روم

وَأَتْبَعْنَٰهُمْ فِى هَٰذِهِ ٱلدُّنْيَا لَعْنَةً وَيَوْمَ ٱلْقِيَٰمَةِ هُم مِّنَ ٱلْمَقْبُوحِينَ

و در این دنیا نیز لعنتی بدنبال آنان قرار دادیم؛ و روز قیامت از زشت‌رویانند!

آیه 42 سوره قصص

سوالات تحقیق

1. مراد از عبارت «أَلَمْ تَرَ» در این آیه چیست؟ آیا مراد علم قطعی است و یا رؤیت ظاهری است؟
2. خطاب در این عبارت متوجه کیست؟ آیا این خطاب مخصوص پیامبر «ص» است و یا عموم مردم را نیز شامل می‌شود؟
3. آیا مراحل تشکیل تگرگ برای مردم عصر نزول آنچنان آشکار بوده است که بدان علم قطعی داشته و یا تمامی جزئیات مراحل آن را مشاهده کرده باشند؟
4. چرا خداوند از لفظ «تألیف» در آیه استفاده کرده و مرجع ضمیر مفرد «ه» در عبارت «يُؤَلِّفُ بَيْنَهُ» چیست؟ آیا این عبارت اشاره دارد به جمع و ترکیب شدن ابرهای متعدد و یا پیوند اجزای درونی یک ابر؟ آیا می‌توان گفت که پس از اینکه خداوند ابرها را به یک سو سوق داد، این ابرهای پراکنده تبدیل به یک ابر شده و پس از آن عمل تألیف و متراکم شدن در درون آن صورت می‌گیرد؟
5. آیا حروف عطف «ثم»، « فاء» و «واو» در آیه بیانگر مراحل و فواصل زمانی هستند؟ بدین معنا که فاصله زمان معناداری بین سوق داده شدن ابرها و ترکیب شدن و تراکم کامل آنها وجود دارد، اما پس از تراکم ابرها، ایجاد باران بلافاصله و یا حداقل با تأخیر زمانی اندکی اتفاق می‌افتد و به دنبال آن، بدون صرف زمان قابل ملاحظه‌ای بارش تگرگ رخ می‌دهد؟
6. چرا خداوند در این آیه از لفظ «الْوَدْقَ» استفاده کرده است؟ تفاوت میان «وَدق»، «ماء»، «غیث» و الفاظ دیگری همچون «مطر» و «وابل» که برای باران در قرآن به کار می‌رود، چیست؟
7. آیا می‌توان «الْوَدْقَ» را همان قطرات آب موجود در ابر دانست که بعداً تبدیل به تگرگ می‌شوند و یا اینکه با توجه به عبارت «فَتَرَى الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلَالِهِ» باید آن را همان قطرات باران قابل رؤیت توسط انسان دانست؟
8. چرا خداوند در میان مراحل تشکیل تگرگ به ایجاد باران اشاره می‌کند؟ آیا هر تگرگی با باران آغاز می‌شود؟
9. عبارت «مِنْ خِلَالِهِ» بیانگر چیست؟ آیا بدین معناست که باران از مناطق خاصی از ابر خارج می‌شود و یا اینکه باران می‌تواند از تمام نقاط ابر خارج شود؟
10. آیا استفاده از باب تفعیل در فعل «يُنَزِّلُ» با توجه به معانی متعدد این باب نظیر کثرت، تدریج و... اشاره به نوع خاصی از نزول دارد که همخوانی با نزول تگرگ داشته باشد؟ به عبارت دیگر، کدام یک از معانی باب تفعیل می‌تواند در این فعل مورد نظر باشد که با نوع ریزش تگرگ سازگاری داشته باشد؟
11. آیا اصطلاح تنزیل برای ریزش باران نیز به کار رفته است؟ تفاوت میان انزال باران و تنزیل باران یا تگرگ در چیست؟
12. از آنجا که پس از مرحله سوق داده شدن ابرها، خداوند از ضمیر مفرد برای آنها استفاده می‌کند، آیا عبارت «مِن جِبَالٍ فِيهَا» اشاره به ابرهای متراکم کوه مانند است و یا اشاره به یک ابر متراکم دارد که شبیه کوه‌هایی به هم پیوسته است؟
13. در عبارت «وَيُنَزِّلُ مِنَ السَّمَآءِ مِن جِبَالٍ فِيهَا مِن بَرَدٍ» هریک از «مِن» های به کار رفته، از چه نوعی است؟
14. آیا می‌توان گفت که عبارت «مِن بَرَدٍ» اشاره دارد بر اینکه تگرگ تنها در مناطق خاصی از ابر تشکیل شده و از تمام نقاط ابر خارج نمی‌شود؟
15. آیا می‌توان گفت که عبارت «فَيُصِيبُ بِهِ مَن يَشَآءُ وَيَصْرِفُهُ عَن مَّن يَشَآءُ» دلالت دارد بر اینکه تمامی تگرگ های ایجاد شده به زمین نرسیده و برخی در بین راه ذوب می‌شوند؟
16. فرق بین ابرهای متراکم که موجب ایجاد تگرگ می‌شوند و «سَحاب ثِقال» که در آیه 57 سوره اعراف به آن اشاره شده و موجب نزول باران می‌شود در چیست؟ عبارت «حَتَّى إِذا أَقَلَّتْ سَحاباً ثِقالاً» در این آیه به چه معناست و چه تفاوتی با جمع و متراکم شدن ابرها برای ایجاد تگرگ دارد؟
17. تفاوت ابری که به صورت «رُکام» در آمده با ابری که در آیه 48 سوره روم به آن اشاره شده «وَ يَجْعَلُهُ كِسَفاً فَتَرَى الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلالِهِ» و به صورت «کِسَف» می‌باشد، در چیست؟ آیا می‌توان گفت که ابری که به صورت «رُکام» در آمده برای ایجاد تگرگ و ابری که به صورت «کِسَف» و یا «ثِقال» می‌باشد برای ایجاد باران آماده است؟
18. انواع باران‌های مطرح شده در قرآن چیست؟ آیا می‌توان میان آنها و انواع ابرهای ذکر شده هماهنگی ایجاد کرد؟
19. از نظر علمی چه تفاوتی میان انواع ابرهای باران زا با سایر ابرها وجود دارد؟
20. چه شرایطی برای رسیدن ابر به نقطه بارش لازم است؟
21. آیا تگرگ تنها از ابرهای کومولونیمبوس ایجاد می‌شود؟
22. مراحل دقیق تشکیل تگرگ به چه صورت است و آیا فواصل زمانی بین آنها با مدلی که قرآن ارائه می‌نماید، هماهنگی دارد؟
23. چه شرایط و خصوصیاتی در ابر برای شکل گیری تگرگ ضروری است؟
24. آیا بارش تگرگ همواره با ریزش باران آغاز می‌شود؟
25. آیا بارانی که در ابتدای بارش تگرگ به وجود می‌آید، ویژگی‌های خاصی، متفاوت با دیگر انواع باران دارد؟
26. آیا تگرگ در مناطق خاصی از ابر و باران در تمامی نقاط ابر تشکیل می‌شود؟
27. آیا در هنگام بارش تگرگ، تمامی دانه های تگرگ تشکیل شده به زمین می‌رسند؟
28. آیا ارتباطی میان شکل گیری تگرگ و ایجاد رعد و برق وجود دارد؟
29. آیا رعد و برق ایجاد شده در هنگام تشکیل تگرگ شدیدتر از دیگر مواقع است؟

پانویس و منابع

1. ابن منظور، محمد، لسان العرب، دار صادر، بیروت، 2003م

2.راغب اصفهانی،حسین، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داودی، دار القلم، دمشق

3.مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دار الکتب الاسلامیه، تهران،1374ش

4. http://www.stanford.edu/~gilg/#InternalWaves

5. http://www.quranology.com/farsi/darya.htm