نقش كوه‌ها در پایداری زمين

این پژوهش، در پژوهشکده اعجاز قرآن دانشگاه شهید بهشتی انجام شده است.

وَأَلْقَىٰ فِى ٱلْأَرْضِ رَوَٰسِىَ أَن تَمِيدَ بِكُمْ وَأَنْهَٰرًا وَسُبُلًا لَّعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ

و در زمین، کوه‌های ثابت و محکمی افکند تا لرزش آن را نسبت به شما بگیرد؛ و نهرها و راه‌هایی ایجاد کرد، تا هدایت شوید.

آیه 15 سوره نحل

بیان ایده

نقش کوه‌ها به عنوان متعادل کننده، استوار کننده یا تثبیت کننده زمین، موضوع اعجاز ادعا شده مرتبط با آیه شریفه 15 سوره نحل، است. از این رو برای بررسی نقش کوه‌ها بر زمین و تأثیر آن بر زندگی انسان‌ها، لازم است به مطالعه ساختار کوه‌ها و نظریه‌های مرتبط با چگونگی تشکیل آنها بپردازیم.

در سال 1912م آلفرد وگنر ژئوفيزيكدان و هواشناس آلماني با ارائه يك سخنراني و انتشار كتابي با عنوان منشاً قاره‌ها و اقيانوس‌ها، نظريه اشتقاق قارها را براي اولين بار و به طور جدي مطرح كرد. در اوايل دهه 1960، هري هس، زمين شناس آمريكايي، فرضيه‌ی گسترش بستر اقيانوس‌ها را ارائه داد.

در 1968م، با تلفیق نظريه‌هاي جابه‌جايي قاره‌ها و گسترش بستر اقيانوس‌ها، نظريه‌ي كامل‌تري به نام زمين ساخت ورقي (تكتونيك ورقه‌ای) مطرح گردید. براساس این نظريه، چگونگی تشکیل مهم‌ترین رشته کوه‌های جهان، تغيير مكان قاره‌ها، لرزه خيزي شديدتر برخي مناطق دنيا، وجود رشته كوه‌هاي ميان اقيانوسي، وجود مناطق آتشفشاني در كره زمين توجيه و مشخص گردید.

بر طبق اين نظريه، پوسته زمين به همراه قسمت بالايي گوشته فوقاني، قسمت سخت زمين را تشكيل مي‌دهد و سنگ كره ناميده مي‌شود. سنگ كره روي قسمت مياني گوشته فوقاني كه به نام سنگ‌كره موسوم بوده و حالت خميري دارد، واقع شده است. سنگ‌كره يكپارچه نيست و از صفحات مجزايي موسوم به صفحات سنگ‌كره تشكيل يافته است (شکل1). صفحات سنگ‌كره نسبت به هم ثابت نيستند، بلكه دائما در حال حركتند (شکل2) و همين حركت صفحات است كه پديده‌هاي مختلف زمين ساختي را سبب می‌شود.

شکل1: صفحات اصلی و فرعی سنگ کره

شکل2: مرز بین صفحات سنگ کره (از راست به چپ: مرز انتقالی (Transform)، مرز واگرا و مرز همگرا

همان‌طور که در شکل2 مشاهده می‌کنید، صفحات سنگ‌کره نسبت به هم سه نوع حرکت دارند. مرز انتقالی بین دو صفحه با جابجایی مکانی دو صفحه نسبت به یکدیگر همراه است. مرز واگرا معمولاً بین دو صفحه اقیانوسی رخ می‌دهد. در این نواحی، بیرون ریختن مواد مذاب از اعماق زمین به درون اقیانوس، منجر به ساخت پوسته اقیانوسی جدید، حرکت و رانده شدن پوسته اقیانوسی قدیمی‌تر به طرفین و ایجاد پشته‌های میان اقیانوسی در محل خروج مواد مذاب می‌شوند (شکل3).

با ساخت پوسته اقیانوسی جدید و فاصله گرفتن پوسته اقیانوسی قدیمی‌تر از پشته‌های میان اقیانوسی در آن سوی مرز صفحه اقیانوسی که در تماس با صفحه لیتوسفری دیگر قرار دارد، از بین رفتن پوسته اقیانوسی رخ می‌دهد. این مرز مخرب با نام مرز همگرا شناخته می‌شود(شکل4) .

شکل3: نمایش افزایش سن پوسته اقیانوسی با فاصله،

شکل4: مرز همگرا بین دو صفحه اقیانوسی و قاره ای گرفتن از پشته‌های میان اقیانوسی موسوم به منطقه فرورانش

در شکل 4 مشاهده می‌کنید که در منطقه فرورانش، صفحه اقیانوسی زیر صفحه قاره ای به علت چگالی بیشتر، فرورانش می‌کند (چگالی متوسط پوسته قاره‌ای 7/2 و چگالی پوسته اقیانوسی 3 است). با ادامه فرورانش، براثر ذوب پوسته اقیانوسی در اعماق، ماگما (توده‌ای از مواد مذاب) تولید می‌شود. ماگمای تولید شده از میان پوسته قاره‌ای صعود می‌کند و منجر به ایجاد رشته کوه‌های آتشفشانی در روی قاره‌ها می‌شود.

مهم‌ترین کمربندهای کوهستانی جهان از برخورد قاره‌ها به وجود آمده اند. برای مثال کوه‌هایی مانند رشته کوه هیمالیا از برخورد هند به اوراسیا منتج شده‌اند (حدود 50 میلیون سال پیش) (شکل5).

همچنین در شکل 4 مشاهده می‌شود که در منطقه فرورانش، جایی که پوسته اقیانوسی قدیمی و سرد به زیر صفحه تکتونیکی دیگر در حال پایین رفتن است، کانون زمین‌لرزه‌ها بسیار عمیق است (تا 7 هزار کیلومتر) (علامت دایره). در حالی‌که می‌دانیم کانون بیشتر زمین‌لرزه‌ها در مناطق تکتونیکی دیگر، از عمق چند ده کیلومتر تجاوز نمی‌کند (علامت ستاره).

از طرفی دیگر، توزیع کانون‌های زلزله روی نقشه منعکس کننده مناطق برخورد صفحات تکتونیکی (منطقه فرورانش) است. اما زمین‌لرزه‌ها نه فقط در جایی که صفحات به هم برخورد می‌کنند بلکه در جایی که دو صفحه نسبت به هم حرکت دور شونده نیز دارند (منطقه گسترش)، رخ می‌دهند.

بنابراین در محل تشکیل کمربندهای کوهستانی یعنی مناطق فرورانش، کانون زمین‌لرزه‌ها عمیق می‌شود و با توجه به این نکته که انرژی رها شده از زلزله با فاصله از کانون نسبت عکس دارد، در این مناطق سطح زمین کمتر به لرزش در می‌آید.

اما نقشه‌های تهیه شده جهت تعیین و پهنه‌بندی مناطق لرزه‌خیز جهان از جمله در هند و در مجاورت کوه‌های هیمالیا (شکل7) برای مناطق کوهستانی، بیشترین احنمال رخداد زلزله را پیش بینی می‌کند.

شکل5: برخورد صفحه هند به اوراسیا و تشکیل کمربند کوهستانی هیمالیا

بنابراین، وجود رشته کوه‌ها در هر نقطه از زمین (به علت حرکات زیرین کوه‌ها به صورت زمين ساخت صفحه‌اي) به مثل لنگرهایی عمل می‌کند و به همین دلیل انرژی‌های درونی زمین به نوعی خنثی شده و مانع از بروز بسیاری از زمین‌لرزه‌های مهیب می‌گردد و در نتیجه موجب پایداری زمین می‌شود.

آیه 15 سوره نحل با این بیان: وَأَلْقَى فِي الأَرْضِ رَوَاسِيَ أَن تَمِيدَ بِكُمْ...(و در زمين كوه‌هايى استوار افكند تا شما را نجنباند...) به حقایق فوق اشاره مستقیم داشته و چون این مطالب از یافته‌های علم جدید است، از مظاهر اعجاز علمی قرآن محسوب می‌گردد.

شکل6: نمایش توزیع زمین‌لرزه‌ها در جهان [5].

شکل7: تعیین مناطق لرزه‌خیز در هند

بررسی لغوی و تفسیری

کلمات اصلی

• أَلْقَى: افکند
• رَوَاسِي: از "ر- س- حرف معتل" که بر ثبات دلالت می‌کند .
• تَمِيد: مصدر "مَید"به معنی اضطراب و جنبش یک شئ عظیم به کار می‌رود .
• تَهْتَدُونَ: از ه- د- ی به معنی هدايت کردن، رهنمون شدن.

اهداف و روش تحقیق

با توجه به مطالب مطرح شده، به نظر می‌رسد که آيه 15 سوره نحل اشاره مستقیم به نقش کوه‌ها به عنوان متعادل کننده، استوار کننده یا تثبیت کننده زمین دارد و یا به عبارتی تئوری جدید تکتونیک صفحه‌ای را تأیید می کند که نتیجه آن، پایداری زمین است.

با توجه به آنکه در تفاسیر ذیل این آیه و در فرهنگ‌های لغت عبارت " ان تَمِيدَ" به معنی"به لرزش واضطراب در آید" آمده است و با نظر به این که معاصران نزول قرآن چنین اطلاعاتی درباره کوه‌ها نداشته‌اند، ممکن است بتوان اثبات کرد که قرآن کریم در این فراز که می فرماید" در زمين كوه‌هايى استوار افكند تا شما را نجنباند"، به رخداد بیشترین زمین‌لرزه در مناطق کوهستانی و این نکته که وجود کوه‌های ثابت و ریشه‌دار در این مناطق مانع از تجمع انرژی در درون زمین شده و در نتیجه باعث می‌شوند که احتمال وقوع زمین‌لرزه‌های بزرگ کاهش یابد، توجه داشته است و در نهایت بتوان این نتیجه را گرفت که در این آیه شریفه وآیات مرتبط به نحوه قرار گیری کوه‌ها و نقش آن در ثبات و پایداری زمین و عدم لرزش آن تصریح گردیده است.

آیات مرتبط

خَلَقَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا وَأَلْقَىٰ فِى ٱلْأَرْضِ رَوَٰسِىَ أَن تَمِيدَ بِكُمْ وَبَثَّ فِيهَا مِن كُلِّ دَآبَّةٍ وَأَنزَلْنَا مِنَ ٱلسَّمَآءِ مَآءً فَأَنۢبَتْنَا فِيهَا مِن كُلِّ زَوْجٍ كَرِيمٍ

(او) آسمانها را بدون ستونی که آن را ببینید آفرید، و در زمین کوه‌هایی افکند تا شما را نلرزاند (و جایگاه شما آرام باشد) و از هر گونه جنبنده‌ای روی آن منتشر ساخت؛ و از آسمان آبی نازل کردیم و بوسیله آن در روی زمین انواع گوناگونی از جفتهای گیاهان پر ارزش رویاندیم.

آیه 10 سوره لقمان

وَجَعَلْنَا فِى ٱلْأَرْضِ رَوَٰسِىَ أَن تَمِيدَ بِهِمْ وَجَعَلْنَا فِيهَا فِجَاجًا سُبُلًا لَّعَلَّهُمْ يَهْتَدُونَ

و در زمین، کوه‌های ثابت و پابرجایی قرار دادیم، مبادا آنها را بلرزاند! و در آن، درّه‌ها و راه‌هایی قرار دادیم تا هدایت شوند!

آیه 31 سوره انبیاء

سوالات تحقیق

1. چرا در آیه فوق به جای "جِبال" کلمه "رَوَاسِي" آمده است؟ آیا دو واژه تفاوت معنایی دارند؟
2. لفظ " رَوَاسِي" چه مفاهیم دیگری رادر بردارد؟
3. چرا درآیات مرتبط نیز طرح "لرزش واضطراب" (أَن تَمِيدَ بِكُمْ) در باره رَوَاسِيَ و نه جِبال است؟
4. آیا مسئله پایداری زمین با مشخصات علمی عنوان شده، از این آیه شریفه بر می‌آید؟
5. معانی دیگرواژه "تَمِيدَ" چیست؟ اگراین واژه وسعت معنایی دارد، آیا معانی دیگرآن با "رَوَاسِي" ارتباط دارد؟
6. مردم در زمان نزول آیه شریفه از عبارت "أَن تَمِيدَ بِكُمْ" (تا [مبادا زمين‌] شما را بجنباند) چه تصوری داشتند؟
7. آیا میان عبارت "وَجَعَلْنَا فِيهَا فِجَاجًا" و "وَأَلْقَى فِي الأَرْضِ..." ارتباطی وجود دارد و یا آنکه "واو" در عبارت اول استینافیه است؟
8. فرایند تشکیل رشته کوه‌ها چگونه است؟
9. ساختار درونی کوه‌ها چگونه است؟
10. زمین‌لرزه چگونه رخ می‌دهد؟
11. فاکتورهای موثر بر میزان انرژی رها شده توسط زمین‌لرزه‌ها کدام است؟
12. رابطه بین عمیق شدن کانون زمین‌لرزه‌ها با میزان انرژی رسیده به سطح زمین چگونه است؟
13. آیا فقط در مناطق فرورانش کانون زمین‌لرزه‌ها عمیق است؟
14. زمین‌لرزه‌های مناطق فرورانش را با مناطق گسترش مقایسه کنید.
15. شدت و تکرار رخداد زمین‌لرزه‌ها در مناطق کوهستانی در مقایسه با سایر مناطق در روی کره زمین چگونه است؟
16. عملکرد و توزیع گسل‌ها در مناطق تکتونیکی مختلف و ارتباط آنها با رخداد زمین‌لرزه‌ها چگونه است؟

پانویس و منابع

1. قرآن کریم، ترجمه فولادوند

2. ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغه، دار الجیل، بیروت، 1420ق/ 1999م

3. ابن منظور، لسان العرب، دار صادر، بیروت، چاپ هشتم

4. راغب اصفهانی،حسین، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داودی، دار القلم، دمشق i. Jackquelyne Klous. W., Tilling. Robert.I., this dynamic earth: the story of plate

5. tectonics , Science،1996,77 p.

6. www.islamreligion.com

7. www. ngdir.ir

8. www.gly.bris.ac.uk, university of Bristol, earth science, plates.ppt

9. seismo.berkeley.edu

10. Earthquake zones of India, map source: BMTPC, India