خاصیت‌های بازگشتی آسمان از منظر قرآن و علم: تفاوت میان نسخه‌ها

از شبکه نخبگان و قرآن‌کاوی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۳۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{نمایش پیام|approved|این پژوهش، در [[:شبکه_نخبگان_و_قرآن%E2%80%8Cکاوی:درباره| پژوهشکده اعجاز قرآن دانشگاه شهید بهشتی]] انجام شده است.}}
{{QFrame|Surah=86|Ayah=11}}
{{QFrame|Surah=86|Ayah=11}}
=چکیده=
=چکیده=
آسمان از جمله پدیده‌های طبیعی است که در آیات متعددی به آن اشاره شده و خداوند به عظمت و شگفتی آن بارها اشاره می‌نماید. از جمله ویژگی‌هایی که در آیات قرآن به آسمان نسبت داده شده است، ویژگی «ذات الرجع» بودن آسمان است. اکثر مفسران واژه «رجع» را در این آیه به معنای باران دانسته اند، اما باید توجه داشت که این واژه در اصل به معنای بازگشتن یا بازگرداندن است و معنای باران به صورت مجازی به آن نسبت داده شده است. یافته‌های علمی جدید نشان می‌دهد که پدیده‌های بازگشتی متعددی در آسمان رخ می‌دهد. به نظر می‌رسد که رابطه معناداری میان وجود این پدیده‌های بازگشتی و معرفی آسمان با صفت «ذات الرجع» در قرآن وجود داشته باشد که می‌تواند مویدی بر وجود اعجاز علمی در این کتاب شگفت انگیز باشد.
آسمان از جمله پدیده‌های طبیعی است که در آیات متعددی به آن اشاره شده و خداوند به عظمت و شگفتی آن بارها اشاره می‌نماید. از جمله ویژگی‌هایی که در آیات قرآن به آسمان نسبت داده شده است، ویژگی «ذات الرجع» بودن آسمان است. اکثر مفسران واژه «رجع» را در این آیه به معنای باران دانسته اند، اما باید توجه داشت که این واژه در اصل به معنای بازگشتن یا بازگرداندن است و معنای باران به صورت مجازی به آن نسبت داده شده است. یافته‌های علمی جدید نشان می‌دهد که پدیده‌های بازگشتی متعددی در آسمان رخ می‌دهد. به نظر می‌رسد که رابطه معناداری میان وجود این پدیده‌های بازگشتی و معرفی آسمان با صفت «ذات الرجع» در قرآن وجود داشته باشد که می‌تواند مویدی بر وجود اعجاز علمی در این کتاب شگفت انگیز باشد.
=کلید واژه‌ها=
سماء، ذات الرجع، خاصیت بازگشتی، جو زمین، کیهان


= مقدمه =
= مقدمه =
خط ۲۵: خط ۲۸:
=روش تحقیق=
=روش تحقیق=
=معنای «سماء» در لغت=
=معنای «سماء» در لغت=
واژه «سماء» از ریشه «س-م-و» به معنای بلندی، ارتفاع و رفعت است<ref>فراهیدی، ج7، ص318</ref><ref> ابن فارس، ص490</ref><ref> ابن منظور، ج14، ص397</ref><ref> زبیدی،38، ص301</ref>. «سماء» به صورت مونث و مذکر هر دو به کار می‌رود و همچنین برای مفرد و جمع نیز می‌تواند یکسان استعمال شود. علت این امر را چنین گفته‌اند که چون «سماء» از اسماء جنس است، استعمال آن با مفرد و جمع و نیز مونث و مذکر جایز است <ref>راغب اصفهانی،ص427</ref><ref> نک. زبیدی، ج38، ص302)</ref>. فراهیدی<ref>ج7، ص318</ref> «سماء» را به معنای سقف هر چیز و هر خانه‌ای می‌داند. جوهری <ref>ج7، ص231</ref> می‌گوید: «سماء» که به صورت مذکر و مؤنث به کار رفته و جمع آن «سماوات» و «اسمیة» است، هر آن چیزیست که بر فراز تو قرار گرفته و بر تو سایه می‌افکند و از این باب است که به سقف خانه «سماء» گفته می‌شود. راغب اصفهانی<ref>ص427</ref> «سماء»ِ هر چیز را بالای آن می‌داند و می‌گوید که هر «سماء» نسبت به آنچه پایین آن است، «سماء» و نسبت به آنچه که بالای آن قرار می‌گیرد، «ارض» محسوب می‌شود. اما «سماء» معروف همان «سماء»ی است که بر زمین سایه افکنده است<ref>زبیدی، ج38، ص301</ref>. به گفته ابن فارس <ref>ص490</ref>عرب به هر چیز بلند مشرف و مسلط، «سماء» می‌گوید، حتی پشت اسب و گیاهان را نیز «سماء» خوانده است. تسمیه گیاه به «سماء» یا به این دلیل است که گیاه از باران که خود «سماء» است، ایجاد می‌شود و یا به این دلیل است که گیاه از زمین ارتفاع می‌گیرد <ref>راغب، ص427</ref>. علاوه بر این، به ابر <ref>ابن فارس، ص490</ref> و باران <ref>جوهری، ج7، ص231</ref><ref> ابن فارس، ص490</ref> نیز «سماء» گفته می‌شود. مصطفوی<ref>ج5، ص218</ref>می‌گوید: اصل واحد در این ریشه، آن چیزی است که مرتفع و بلند است و بالای شئ دیگری و محیط بر آن قرار می‌گیرد. این لغت برگرفته از آرامی، سریانی و عبری است که در عربی به صورت «سماء» به کار رفته است. در نمودار معنای کلی و مصادیق متعددی که در لغت برای واژه «سماء» بیان شده، آمده است.
واژه «سماء» از ریشه «س-م-و» به معنای بلندی، ارتفاع و رفعت است<ref>فراهیدی، ج7، ص318</ref> <ref> ابن فارس، ص490</ref> <ref> ابن منظور، ج14، ص397</ref> <ref> زبیدی،38، ص301</ref>. «سماء» به صورت مونث و مذکر هر دو به کار می‌رود و همچنین برای مفرد و جمع نیز می‌تواند یکسان استعمال شود. علت این امر را چنین گفته‌اند که چون «سماء» از اسماء جنس است، استعمال آن با مفرد و جمع و نیز مونث و مذکر جایز است <ref>راغب اصفهانی،ص427</ref> <ref> نک. زبیدی، ج38، ص302)</ref>. فراهیدی<ref>ج7، ص318</ref> «سماء» را به معنای سقف هر چیز و هر خانه‌ای می‌داند. جوهری <ref>ج7، ص231</ref> می‌گوید: «سماء» که به صورت مذکر و مؤنث به کار رفته و جمع آن «سماوات» و «اسمیة» است، هر آن چیزیست که بر فراز تو قرار گرفته و بر تو سایه می‌افکند و از این باب است که به سقف خانه «سماء» گفته می‌شود. راغب اصفهانی<ref>ص427</ref> «سماء»ِ هر چیز را بالای آن می‌داند و می‌گوید که هر «سماء» نسبت به آنچه پایین آن است، «سماء» و نسبت به آنچه که بالای آن قرار می‌گیرد، «ارض» محسوب می‌شود. اما «سماء» معروف همان «سماء»ی است که بر زمین سایه افکنده است<ref>زبیدی، ج38، ص301</ref>. به گفته ابن فارس <ref>ص490</ref>عرب به هر چیز بلند مشرف و مسلط، «سماء» می‌گوید، حتی پشت اسب و گیاهان را نیز «سماء» خوانده است. تسمیه گیاه به «سماء» یا به این دلیل است که گیاه از باران که خود «سماء» است، ایجاد می‌شود و یا به این دلیل است که گیاه از زمین ارتفاع می‌گیرد <ref>راغب، ص427</ref>. علاوه بر این، به ابر <ref>ابن فارس، ص490</ref> و باران <ref>جوهری، ج7، ص231</ref><ref> ابن فارس، ص490</ref> نیز «سماء» گفته می‌شود. مصطفوی<ref>ج5، ص218</ref>می‌گوید: اصل واحد در این ریشه، آن چیزی است که مرتفع و بلند است و بالای شئ دیگری و محیط بر آن قرار می‌گیرد. این لغت برگرفته از آرامی، سریانی و عبری است که در عربی به صورت «سماء» به کار رفته است. در نمودار معنای کلی و مصادیق متعددی که در لغت برای واژه «سماء» بیان شده، آمده است.
{| class="wikitable"
{| class="wikitable"
!واژه
!واژه
خط ۸۱: خط ۸۴:


==مصادیق «سماء» در آیات==
==مصادیق «سماء» در آیات==
همان‌طور که در بررسی لغوی واژه «سماء» اشاره شد، این واژه دارای گستره معنایی وسیع و مصادیق متعددی است. از این رو، برای تعیین مصداق دقیق آن در هر آیه باید به قراین موجود و سیاق آیات توجه نمود. «سماء» و جمع آن «سماوات» جمعا 310 بار در [[:en:Apocrypha|قرآن]] <ref name=":0">[[در مجموع آیات قرآن «السماء» 118 بار، «سماء» 2 بار، «السماوات» 185 بار و «سماوات» 5 بار به کار رفته است.]]</ref> به صورت معرفه و نکره به کار رفته است  که می‌توان موارد کاربرد آن در آیات را به چهار دسته زیر تقسیم کرد:
همان‌طور که در بررسی لغوی واژه «سماء» اشاره شد، این واژه دارای گستره معنایی وسیع و مصادیق متعددی است. از این رو، برای تعیین مصداق دقیق آن در هر آیه باید به قراین موجود و سیاق آیات توجه نمود. «سماء» و جمع آن «سماوات» جمعا 310 بار در قرآن <ref>در مجموع آیات قرآن «السماء» 118 بار، «سماء» 2 بار، «السماوات» 185 بار و «سماوات» 5 بار به کار رفته است.</ref> به صورت معرفه و نکره به کار رفته است  که می‌توان موارد کاربرد آن در آیات را به چهار دسته زیر تقسیم کرد:


1.«السماء» گاه به معنای جو، ابر و باران به کار رفته است. در این باره می‌توان به آیاتی اشاره کرد که درباره نزول باران از آسمان سخن می‌گوید.  
1.«السماء» گاه به معنای جو، ابر و باران به کار رفته است. در این باره می‌توان به آیاتی اشاره کرد که درباره نزول باران از آسمان سخن می‌گوید.  
خط ۱۱۸: خط ۱۲۱:
4.«السماء» گاه می‌تواند دربردارنده تمامی آسمان‌ها باشد. همانطور که گفته شد، «سماء» اسم جنس است و وقتی به صورت معرفه با الف و لام به کار می‌رود، یا افاده عموم کرده و می‌تواند دربردارنده تمامی آسمان‌ها باشد یا اشاره به آسمان مشخصی دارد که از قرائن و سیاق کلام به دست می‌آید. در این حالت الف و لام به ترتیب الف و لام جنس یا عهد است که هر کدام معنای متفاوتی برای «سماء» ایجاد می‌نمایند:
4.«السماء» گاه می‌تواند دربردارنده تمامی آسمان‌ها باشد. همانطور که گفته شد، «سماء» اسم جنس است و وقتی به صورت معرفه با الف و لام به کار می‌رود، یا افاده عموم کرده و می‌تواند دربردارنده تمامی آسمان‌ها باشد یا اشاره به آسمان مشخصی دارد که از قرائن و سیاق کلام به دست می‌آید. در این حالت الف و لام به ترتیب الف و لام جنس یا عهد است که هر کدام معنای متفاوتی برای «سماء» ایجاد می‌نمایند:


*الف و لام جنس: در این حالت «الف و لام» «السماء» می‌تواند الف و لام استغراق حقیقی باشد که تمام آسمان‌ها را شامل شود و یا می‌تواند الف و لام حقیقت  باشد و اشاره به ماهیت و حقیقت «سماء» داشته باشد. این حالت معمولا هنگامی است که «السماء» به صورت مطلق  و در مقابل «ارض» استعمال شده که در این صورت افاده عموم کرده و می‌تواند دربردارنده تمامی‌آسمان‌ها باشد. برخی از مفسران برآنند که در این‌گونه آیات «السماء» به علاوه «الارض» معادل و تشکیل دهنده کل هستی و کائنات است <REF>صادقی تهرانی، ج16، ص90</REF><REF> طیب، ج9، ص137</REF> و بنابراین باید گفت که «السماء» به تنهایی می‌تواند به معنای هر آنچه غیر زمین است، باشد.
*الف و لام جنس: در این حالت «الف و لام» «السماء» می‌تواند الف و لام استغراق حقیقی <ref>الف و لام استغراق حقیقی، الف و لامی است که بر تمام افراد یک ماهیت دلالت می‌کند و می‌توان به جای آن از واژه «کلّ» استفاده کرد.</ref> باشد که تمام آسمان‌ها را شامل شود و یا می‌تواند الف و لام حقیقت<ref>الف و لام حقیقت، الف و لامی است که بر نفس حقیقت و ماهیت چیزی دلالت می‌کند و نه بر کمیت افراد آن و نمی‌توان به جای آن از واژه «کلّ» استفاده نمود.</ref> باشد و اشاره به ماهیت و حقیقت «سماء» داشته باشد. این حالت معمولا هنگامی است که «السماء» به صورت مطلق  و در مقابل «ارض» استعمال شده که در این صورت افاده عموم کرده و می‌تواند دربردارنده تمامی‌آسمان‌ها باشد. برخی از مفسران برآنند که در این‌گونه آیات «السماء» به علاوه «الارض» معادل و تشکیل دهنده کل هستی و کائنات است <REF>صادقی تهرانی، ج16، ص90</REF><REF> طیب، ج9، ص137</REF> و بنابراین باید گفت که «السماء» به تنهایی می‌تواند به معنای هر آنچه غیر زمین است، باشد.
{{QFrame|Surah=3|Ayah=5}}
{{QFrame|Surah=3|Ayah=5}}


خط ۱۲۸: خط ۱۳۱:


==معنا و مصادیق «رجع»==
==معنا و مصادیق «رجع»==
واژه «رجع» از ریشه «ر،ج،ع» است که بر بازگرداندن و تکرار دلالت می‌کند<REF>ابن فارس، ص443</REF>. اصل این ماده به معنای بازگشت به مکان، صفت، حالت، عمل یا قول پیشین است<REF>مصطفوی،ج4، ص59</REF>. از این ماده، مصدر رجوع به معنای بازگشتن به صورت لازم و مصدر رجع به معنای بازگرداندن به صورت متعدی به کار رفته است<REF>راغب، ص342</REF><REF> ابن منظور، ج8، ص114</REF> اما برخی از مفسران معتقدند که مصدر رجع به هر دو صورت لازم و متعدی در قرآن استعمال شده است<REF>فخرالدین رازی، ج28، ص125</REF><REF> ابن عاشور، ج26، ص233</REF><REF>قرشی، 1371: ج3، ص56</REF> البته علاوه بر معنای مصدری واژه رجع، دو معنای باران <REF>فراهیدی، ج1، ص225</REF><REF> ابن فارس</REF> <REF>راغب، ص342<REF/><REF> ابن منظور، ج8، ص114</REF><REF> طریحی، ج4، ص333</REF> و گیاهان بهاری<REF>فراهیدی، ج1، ص225</REF> نیز برای این واژه مطرح شده است.
واژه «رجع» از ریشه «ر،ج،ع» است که بر بازگرداندن و تکرار دلالت می‌کند<REF>ابن فارس، ص443</REF>. اصل این ماده به معنای بازگشت به مکان، صفت، حالت، عمل یا قول پیشین است<REF>مصطفوی،ج4، ص59</REF>. از این ماده، مصدر رجوع به معنای بازگشتن به صورت لازم و مصدر رجع به معنای بازگرداندن به صورت متعدی به کار رفته است<REF>راغب، ص342</REF><REF> ابن منظور، ج8، ص114</REF> اما برخی از مفسران معتقدند که مصدر رجع به هر دو صورت لازم و متعدی در قرآن استعمال شده است<REF>فخرالدین رازی، ج28، ص125</REF> <REF> ابن عاشور، ج26، ص233</REF><REF>قرشی، 1371: ج3، ص56</REF> البته علاوه بر معنای مصدری واژه رجع، دو معنای باران <REF>فراهیدی، ج1، ص225</REF><REF> ابن فارس</REF>
<REF>راغب، ص342</REF> <REF> ابن منظور، ج8، ص114</REF> <REF> طریحی، ج4، ص333</REF> و گیاهان بهاری<REF>فراهیدی، ج1، ص225</REF> نیز برای این واژه مطرح شده است.


مشتقات مختلف ماده رجع در آیات قرآن کریم 104 بار به کار رفته است که از این میان، فعل مجرد «رَجَعَ، یَرجِع»، 36 بار به صورت لازم و 12 بار به صورت متعدی استعمال شده است. مصدر «رَجع» نیز سه بار در آیات قرآن به کار رفته که یک بار  آن به صورت متعدی و دو بار دیگر ، هم لازم و هم متعدی گفته شده است.  
مشتقات مختلف ماده رجع در آیات قرآن کریم 104 بار به کار رفته است که از این میان، فعل مجرد «رَجَعَ، یَرجِع»، 36 بار به صورت لازم و 12 بار به صورت متعدی استعمال شده است. مصدر «رَجع» نیز سه بار در آیات قرآن به کار رفته که یک بار  آن به صورت متعدی و دو بار دیگر ، هم لازم و هم متعدی گفته شده است.  
خط ۱۳۴: خط ۱۳۸:
در میان مفسران و صاحبنظران اقوال و آراء گوناگونی درباره معنا و مصادیق واژه «رجع» و به طور کلی «ذات الرجع» بودن آسمان مطرح است که هر کدام به یکی از دو معنای بازگشتن یا بازگرداندن در این واژه مربوط می‌شود. در اینجا به اختصار این آراء را مورد بررسی قرار داده و یافته‌های علمی مرتبط با هر یک را بررسی می‌نماییم:
در میان مفسران و صاحبنظران اقوال و آراء گوناگونی درباره معنا و مصادیق واژه «رجع» و به طور کلی «ذات الرجع» بودن آسمان مطرح است که هر کدام به یکی از دو معنای بازگشتن یا بازگرداندن در این واژه مربوط می‌شود. در اینجا به اختصار این آراء را مورد بررسی قرار داده و یافته‌های علمی مرتبط با هر یک را بررسی می‌نماییم:


1.بیشتر مفسران واژه «رجع» را به معنای باران دانسته‌<REF>نک.طوسی، ج10، ص326</REF><REF> طبرسی، ج10، ص716</REF><REF> نک.طباطبایی، ج20، ص261</REF><REF> مکارم، ج26، ص372</REF><REF> مقاتل بن سلیمان، ج4، ص660</REF><REF> نک. فخرالدین رازی، ج31، ص122</REF> و گفته‌اند که خداوند در این آیه به آسمانی که باران‌دار و یا حامل باران است، سوگند خورده است. البته باید توجه کرد که چنانچه گفته شد، «رجع» در اصل به معنای باز گشتن و برگرداندن است و کلام بزرگانی که رجع را به معنای باران دانسته اند، صراحت دارد که رجع اسمی نیست که برای باران وضع شده باشد بلکه اطلاق آن بر باران بر سبیل مجاز است<REF>فخر الدین رازی، ج31، ص122</REF> و این یا از آن جهت است که باران هر سال در فصل خاص خود باز می‌گردد و بارش‌ها تکرار می‌شود و یا از آن روست که باران آبی است که در اثر بخار آب دریاها به آسمان رفته و آسمان دوباره این آب را به زمین برمی‌گرداند<REF>فخر الدین رازی، ج31، ص122</REF><REF> مکارم، ج26، ص372</REF>.
1.بیشتر مفسران واژه «رجع» را به معنای باران دانسته‌<REF>نک.طوسی، ج10، ص326</REF> <REF> طبرسی، ج10، ص716</REF> <REF> نک.طباطبایی، ج20، ص261</REF> <REF> مکارم، ج26، ص372</REF> <REF> مقاتل بن سلیمان، ج4، ص660</REF> <REF> نک. فخرالدین رازی، ج31، ص122</REF> و گفته‌اند که خداوند در این آیه به آسمانی که باران‌دار و یا حامل باران است، سوگند خورده است. البته باید توجه کرد که چنانچه گفته شد، «رجع» در اصل به معنای باز گشتن و برگرداندن است و کلام بزرگانی که رجع را به معنای باران دانسته اند، صراحت دارد که رجع اسمی نیست که برای باران وضع شده باشد بلکه اطلاق آن بر باران بر سبیل مجاز است<REF>فخر الدین رازی، ج31، ص122</REF> و این یا از آن جهت است که باران هر سال در فصل خاص خود باز می‌گردد و بارش‌ها تکرار می‌شود و یا از آن روست که باران آبی است که در اثر بخار آب دریاها به آسمان رفته و آسمان دوباره این آب را به زمین برمی‌گرداند<REF>فخر الدین رازی، ج31، ص122</REF> <REF> مکارم، ج26، ص372</REF>.


2.برخی از مفسران این احتمال را نیز مطرح کرده‌اند که ذات الرجع بودن آسمان به معنای خیر و نعمت رساندن آن است، زیرا به تناوب و به مرور زمان خیر، نعمت و ارزاق مردم را می‌رساند<REF>نک.طوسی، ج10، ص326</REF><REF>نک.طبرسی، ج10، ص716</REF><REF> نک.فخرالدین رازی، ج31، ص122</REF>.
2.برخی از مفسران این احتمال را نیز مطرح کرده‌اند که ذات الرجع بودن آسمان به معنای خیر و نعمت رساندن آن است، زیرا به تناوب و به مرور زمان خیر، نعمت و ارزاق مردم را می‌رساند<REF>نک.طوسی، ج10، ص326</REF><REF>نک.طبرسی، ج10، ص716</REF><REF> نک.فخرالدین رازی، ج31، ص122</REF>.
خط ۱۶۵: خط ۱۶۹:


4- جاری شدن آب و آب‌های زیر زمینی: سیلاب‌ها و آب‌های زیرزمینی از بارش ناشی می‌شوند. هنگامی که بارش به سطح زمین می‌رسد یا توسط زمین جذب می‌شود یا اینکه به دلیل جذب نشدن توسط زمین بر روی آن جاری می‌‎شود. آب جاری و آب‌های زیرزمینی به رودخانه‌ها و در نهایت به دریاها و اقیانوس‌ها می‎رسند و دوباره تبخیر و وارد جو می‌گردند و یا توسط گیاهان جذب می‌شوند که باز هم توسط تعرق وارد جو می‌شوند. شکل 1 این چرخه را نمایش می‌دهد <ref>University of Illinois, " The Water Cycle "</ref>.
4- جاری شدن آب و آب‌های زیر زمینی: سیلاب‌ها و آب‌های زیرزمینی از بارش ناشی می‌شوند. هنگامی که بارش به سطح زمین می‌رسد یا توسط زمین جذب می‌شود یا اینکه به دلیل جذب نشدن توسط زمین بر روی آن جاری می‌‎شود. آب جاری و آب‌های زیرزمینی به رودخانه‌ها و در نهایت به دریاها و اقیانوس‌ها می‎رسند و دوباره تبخیر و وارد جو می‌گردند و یا توسط گیاهان جذب می‌شوند که باز هم توسط تعرق وارد جو می‌شوند. شکل 1 این چرخه را نمایش می‌دهد <ref>University of Illinois, " The Water Cycle "</ref>.
[[پرونده:خاصیت‌های بازگشتی آسمان از منظر قرآن و علم 1.jpg|قاب|وسط|شکل 1]]


==چرخه تشکیل باد==
==چرخه تشکیل باد==
شاید بتوان حرکت هوا در تشکیل باد را نیز نمونه‌ای دیگر از خاصیت رجعی آسمان در نظر گرفت. (شکل 2)
[[پرونده:خاصیت‌های بازگشتی آسمان از منظر قرآن و علم 2.jpg|قاب|وسط|شکل2]]
باد حرکت ساده هوا نسبت به سطح زمین است. جهت باد فقط افقی نیست و یک حرکت سه بعدی است. سطح جو دارای دو منطقه کم فشار و پر فشار است که به وسیله خطوط ایزوبار<ref>Isobar</ref> پوشانده شده است. ایزوبارها خط‌های با فشار ثابت هستند که مکان‌های همفشار را نمایش می‌دهند. هر چه خطوط ایزوبار به هم نزدیک‌تر و فشرده‌تر باشند، فشار در فاصله کمتری و با سرعت بیشتری تغییر می‌کند. سه نیرو باعث وزیدن باد و جهت‌دهی به حرکت باد می‌شود.
1- نیروی گرادیان فشار: تفاوت فشاری که در جو وجود دارد باعث حرکت هوا از فشار زیاد به فشار کم می‌شود. همچنین بر روی سرعت باد موثر است. هر چه نیروی گرادیان فشار بیشتر باشد، سرعت باد بیشتر می‌شود. بادهای شدید در جایی که ایزوبارها فشرده‌تر هستند، روی می‌دهند. (شکل 3)
[[پرونده:خاصیت‌های بازگشتی آسمان از منظر قرآن و علم 3.jpg|قاب|وسط|شکل 3]]
2- نیروی کوریولی: این نیرو ناشی از چرخش زمین به دور خودش است. این نیرو باعث می‌شود، اجرام در حال حرکت از مسیرشان منحرف شوند (در نیمکره شمالی به سمت راست و در نیمکره جنوبی به سمت چپ). این نیرو در نزدیکی قطب‌ها بیشترین مقدار و در استوا مقدار صفر دارد. در بیشتر جو نیروی کوریولی و گرادیان فشار تقریباً با هم برابر هستند. اگر نیروی کوریولی و گرادیان فشار دقیقاً برابر و در جهت مخالف هم باشند، باد در جهت موازی با ایزوبارها و فشار بالا می‌وزد. (شکل4)
[[پرونده:خاصیت‌های بازگشتی آسمان از منظر قرآن و علم 4.jpg|قاب|وسط|شکل 4]]
3- نیروی اصطکاک: اصطکاک در نزدیکی زمین بسیار مهم است، زیرا سطح زمین ناهمواری‌های فراوانی دارد. اصطکاک نیرویی است که باعث می‌شود هوا به آرامی و مارپیچی به سمت پایین بیاید. هنگامی که هوا به سمت پایین می‌چرخد، به سمت پایین همگرا می‌شود و این همگرایی باعث می‌شود هوا به سمت بالا برود. هنگامی که هوا بالا می‌رود ممکن است چگال شود و در نتیجه ابر و بارش تشکیل گردد. بنابراین همیشه همراه سیستم‌های کم فشار، آب و هوا متغیر می‌شود و همراه سیستم‌های پرفشار آب و هوا مناسب و لطیف است. اما هنگامی که هوا به سمت بالا می‌چرخد واگرا می‌شود و هوای بالای آن فرو می‌افتد و جایگزین هوای واگرا شده می‌گردد. هوایی که در این واگرایی فرو می‌افتد، گرم می‌شود و باعث می‌گردد هر ابری که وجود دارد از بین برود. (شکل 5- سمت راست)<ref>University of Illinois, " Wind "</ref>
[[پرونده:خاصیت‌های بازگشتی آسمان از منظر قرآن و علم 5.jpg|قاب|وسط|شکل 5]]
شکل 5، سمت چپ نمایی از حرکت‌های هوای اطراف زمین و تشکیل باد را که همراه با گردش و بازگشت‌هایی است، نمایش می‌دهد. شاید بتوان به وجود آمدن باد از حرکت هوا و جو زمین را، مصداقی از خاصیت رجعی جو دانست.


==بازگشت امواج رادیویی توسط یونسفر==
==بازگشت امواج رادیویی توسط یونسفر==
جو زمین لایه‌های مختلفی دارد (شکل 6). یکی از بازگشت‌هایی که در جو زمین رخ می‌دهد، توسط لایه یونسفر است. این لایه می‌تواند امواج رادیویی را به زمین باز گرداند.
از سطح زمین تا ارتفاع 12-10 کیلومتری تروپسفر<ref>Troposphere</ref> نامیده می‌شود و در آن دما با افزایش ارتفاع، کاهش می‌یابد. بالای تروپسفر، تروپوپاز<ref>Tropopause</ref> قرار دارد که تروپسفر را از استراتوسفر<ref>Stratosphere</ref>
[[پرونده:خاصیت‌های بازگشتی آسمان از منظر قرآن و علم 6.jpg|قاب|وسط|شکل 6]]
جدا می‎‌کند. تمام رویدادهای آب و هوایی در این منطقه که ذاتاً ناپایدار است، اتفاق می‌افتد.
از بالای تروپوپاز تا ارتفاع 50 کیلومتری استراتوسفر نامیده می‌شود و شامل لایه ازن می‌باشد. اوج غلظت آن در ارتفاع 30-20 کیلومتری است. دما در این لایه جو با افزایش ارتفاع، افزایش می‌یابد. دلیل اینکه دما با افزایش ارتفاع، افزایش می‌یابد، این است که، لایه ازن تابش ماورابنفش<ref>Ultraviolet</ref> (UV> را جذب می‌کند. لایه ازن این انرژی را به صورت گرما به استراتوسفر تابش می‌کند. بالای لایه استراتوسفر به ترتیب لایه‌های مزوسفر<ref>Mesosphere</ref>، مزوپاز <ref>Mesopause</ref>، ترموسفر<ref>Thermosphere</ref> و اگزوسفر<ref>Exosphere</ref> قرار دارند.
[[پرونده:خاصیت‌های بازگشتی آسمان از منظر قرآن و علم 7.jpg|قاب|وسط|شکل7]]
یونسفر<ref>Ionosphere</ref> لایه‌ای الکتریکی درون جو زمین است که شامل مقدار زیادی یون (ذرات باردار) و الکترون آزاد می‌باشد<ref>ذره باردار ذره‌ای است که یا الکترون از دست داده و دارای بار مثبت شده و یا الکترون به دست آورده و دارای بار منفی شده است.</ref>. این لایه از 60 تا 1000 کیلومتری زمین قرار دارد و شامل قسمتی از مزوسفر و همه ترموسفر و اگزوسفر است. یونوسفر برای انتشار امواج رادیویی (فقط AM) و بازتاب این امواج به زمین مهم است.
یونوسفر شامل سه لایه به نام‌های D، E و F است (شکل 7). این لایه‌ها روزانه هستند، یعنی بین روز و شب مکانشان تغییر می‌کند و ویژگی‌های متفاوتی را در فصل‌ها و روزهای مختلف دارند. به همین دلیل ایستگاه‌های رادیویی در شب و روز باید تنظیم شوند.
'''لایه D'''
لایه‌ی D پایین‌ترین لایه و از ارتفاع 60 تا 95 کیلومتری است. برهمکنش‌های شیمیایی مختلفی در این لایه انجام می‌شود. این لایه در شب هنگامی که تابش متوقف می‌شود، از بین می‌رود و یونیزاسیون انجام نمی‌شود و بازترکیب یون‌ها و الکترون‌ها انجام می‌شود. اهمیت این لایه یونسفر در جذب امواج رادیویی AM است.
'''لایه E'''
لایه E بین لایه D و F است که در ارتفاع 90-120 کیلومتری قرار دارد. در این لایه چگالی الکترون به طور روزانه تغییر می‌کند و به علت تابش اشعه ایکس و اشعه ماورابنفش خورشید، یونیزه می‌شود و در طول بازترکیب الکترون‌ها، دیونیزاسیون می‌شود و اشعه‌هایی در همان طول موج تابش می‌کند. چگالی الکترون در روز در حدود 1011 الکترون در متر مکعب است و در شب به تعداد تقریباً 109×5 الکترون در متر مکعب می‌رسد.
'''لایه F'''
بالاترین لایه یونسفر، لایه F است و از 200 تا 1000 کیلومتری است<ref>Kelley, M. C., (2009):65-89</ref>. در تمام شب یونیزه است و امواج با فرکانس بالا را در طول روز بازتاب می‌کند و در شب عبور می‌دهد. امواج با فرکانس پایین (15-10 مگاهرتز) را در طول شب به زمین باز می‌گرداند
<ref>University of Texas, " THE EARTH's IONOSPHERE "</ref>
<ref>Saha. Kshudiram, (2008):9-28</ref>.
لایه یونسفر به عنوان یکی از لایه‌های جو زمین خاصیت بازگردانندگی دارد و امواج رادیویی را به زمین باز می‌گرداند و می‌تواند یکی از ویژگی‌های رجعی سماء باشد.


==برهمکنش تابش خورشید و جو==
==برهمکنش تابش خورشید و جو==
مطابق شکل8 از 100% انرژی تابشی خورشید 51% توسط زمین جذب می‌شود. 30% طبق پدید آلبدو<ref>Albedo، سپیدایی یا آلبدو به معنی درصد بازتاب نور از سطح یک جسم است.</ref> بازتاب و 19% نیز به وسیله جو و ابرها جذب می‌گردد. بنابراین جو نسبت به تابش خورشید تقریباً شفاف است.
[[پرونده:خاصیت‌های بازگشتی آسمان از منظر قرآن و علم 8.jpg|بندانگشتی|وسط|شکل 8]]
شکل 8 برهمکنش تابش فرودی از خورشید با جو زمین را نمایش می‌دهد.
بنابراین می‌توان پدیده آلبدو ناشی از ابرها و جو زمین را که باعث بازتاب نور خورشید می‌شود، یکی دیگر از ویژگی‌های بازگشتی جو و سماء به شمار آورد.


==برهمکنش تابش طول موج بلند و جو==
==برهمکنش تابش طول موج بلند و جو==
انرژی خورشید به وسیله تابش الکترومغناطیسی حمل می‌شود. بعضی از این تابش‌ها به وسیله ابرها و غبارها در جو بازتاب می‌شوند. بعضی دیگر به زمین می‌رسند. بعضی از این طول موج‌های بلند به وسیله آب و یخ از زمین بازتاب می‌شوند و به فضا فرار می‌کنند. بعضی از طول موج‌های بلند (مادون قرمز) به وسیله گازهای درون جو زمین جذب می‌شوند و بنابراین دمای جو پایدار و ثابت می‌ماند. گازها می‌توانند بعضی از طول موج‌های بلند را به زمین دوباره تابش نماید (شکل 9). این تابش دوباره زمین را گرم‌تر می‌کند و به عنوان اثر گلخانه‌ای<ref>greenhouse effect</ref>معروف است. به این گازها گازهای گلخانه‌ای می‌گویند که عبارتند از
* متان (CH4)
* دی اکسید کربن (CO2)
* ازن (O3)
* قطرات آب (H2O)
* اکسید نیتروژن (N2O)
گازهای مختلف طول موج‌های مختلفی را جذب می‌کنند. گرم شدن زمین مربوط به افزایش اثر گلخانه‌ای است. بنابراین گازهای گلخانه‌ای برای حیات در روی زمین لازم هستند
<ref>Lyndon State College Atmospheric Sciences, "Chapter 2 - Energy" </ref>
<ref>Lyndon State College Atmospheric Sciences, "Chapter 1 - The Earth and it's Atmosphere" </ref>
<ref>Tulane University, " The Ocean-Atmosphere System "</ref>
<ref>Carnegie Mellon University, '' The Greenhouse Effect & Global Climate Change "</ref>
<ref>University Corporation, " Global Warming and the Greenhouse Effect ")</ref>.
[[پرونده:خاصیت‌های بازگشتی آسمان از منظر قرآن و علم 9.jpg|قاب|وسط|شکل 9]]
==حرکت رجعی سیارات (از دید ناظر زمینی )==
یکی از حرکاتی که منجمین قدیمی به سختی می‌توانستند آن را توضیح دهند، حرکت رجعی اجرام بود.
[[پرونده:خاصیت‌های بازگشتی آسمان از منظر قرآن و علم 10.jpg|بندانگشتی|وسط|شکل 10]]
حرکت اجرام در آسمان همواره از شرق به غرب دیده می‌شود، اما گاهی این حرکت برای بعضی سیارات از غرب به شرق رخ می‌دهد. دلیل مشاهده حرکت رجعی یا بازگشتی، متفاوت بودن شعاع مدار سیارات نسبت به یکدیگر است. در شکل 10 این حرکت را برای دو سیاره زمین و مریخ مشاهده می‌کنید<ref>University of Penn-state (e-education) , " The Heliocentric Model"</ref>.
===توضیح حرکت رجعی (مدل ارسطو، 350 ق.م و بطلمیوسی)===
مدل منظومه شمسی توسط بطلمیوس <ref>Ptolemaic</ref> توسعه یافت که در تایید نظریه ارسطو <ref>Aristotle</ref> بود. ارسطو معتقد بود زمین در مرکز است، زیرا حرکتی ندارد و ماه و خورشید به دور زمین از شرق به غرب می‌چرخند. سیارات با سرعت ثابتی دور دایره‌های کوچکی به نام تدویر<ref>epicycle</ref> می‌چرخند. که مرکز آنها روی مداری دایره‌ای دور زمین قرار دارد و زمین در مرکز است. ترکیب حرکت تدویری و حرکت مداری باعث حرکت رجعی می‌گردد که در شکل 11 نشان داده شده است.
[[پرونده:خاصیت‌های بازگشتی آسمان از منظر قرآن و علم 11.jpg|بندانگشتی|وسط|شکل 11]]


==حرکت رجعی سیارات (از دید ناظر زمینی)==
===توضیح حرکت رجعی (مدل کپرنیک)===
کپرنیک <ref>Copernican</ref> فرض کرد که خورشید در مرکز قرار دارد و همه سیارات به دور خورشید می‌چرخند و تنها ماه به دور زمین می‌گردد. البته همه مدارات دایروی فرض شده بود. و حرکت رجعی در این سیستم به این صورت توضیح داده می‌شد که سیاره‌ها در مدارهای مختلفی به دور خورشید حرکت می‌کنند و سیاره‌هایی که در مدار دورتر قرار دارند، نسبت به سیاره‌های نزدیک به خورشید کندتر حرکت می‌کنند. این حرکت برای زمین و مریخ در تصویر 12 (به ترتیب) نمایش داده شده است<ref>La Salle University, "Retrograde Motion "</ref>
 
 
یکی از علائق همیشگی بشر مشاهده آسمان و رصد حرکات اجرام آن بوده است. بنابراین، انسانها در دوره‌های مختلف حرکت بازگشتی سیارات را مشاهده ‌نموده اند، اما در زمان نزول قرآن دلیل علمی و حقیقی آن را که تنها به دلیل متفاوت بودن فاصله آنها از مرکز منظومه شمسی بوده است، نمی‌دانسته‌اند.
 
مشاهده این نوع بازگشت به دلیل مکان ناظر است و یک بازگشت واقعی نیست! بنابراین بعید است که بتوان خاصیت «ذات الرجع» بودن آسمان را به این حرکت سیارات (از دید ناظر زمینی) نسبت داد.
 
[[پرونده:خاصیت‌های بازگشتی آسمان از منظر قرآن و علم 12-1.jpg|بندانگشتی|وسط|1]]
[[پرونده:خاصیت‌های بازگشتی آسمان از منظر قرآن و علم 12-2.jpg|بندانگشتی|وسط|2]]
[[پرونده:خاصیت‌های بازگشتی آسمان از منظر قرآن و علم 12-3.jpg|بندانگشتی|وسط|3 شکل 12]]


==چرخه تحول ستارگان==
==چرخه تحول ستارگان==
زمانی که ابر سحابی که شامل گاز و غبار است در مرکز آن فروبپاشد، توپی از گاز داغ و چگال به نام ستاره وجود می‌آید. فعالیت‌های هسته‌ای درون مرکز ستاره شروع و انرژی آزاد می‌شود. این فعالیت‌های هسته‌ای
[[پرونده:خاصیت‌های بازگشتی آسمان از منظر قرآن و علم 13.jpg|بندانگشتی|وسط|شکل 13]]
به جرم ستاره وابسته است. در پایان فعالیت هسته‌ای ستارگان تبدیل به کوتوله سفید، ستاره نوترونی یا سیاه چاله می‌گردند. هنگامی که انفجار ابرنواختری اتفاق می‌افتد مواد ستاره به بیرون پرتاب می‌شود و چرخه تولد ستاره تکرار می‌گردد. شکل 13 نمایی از تولد انواع ستارگان از ابر سحابی تا مرگ آنها و تولد دوباره آنها (چرخه حیات ستارگان) از ابرهای سحابی را نمایش می‌دهد<ref>University of.Harvard "Stellar Evolution"</ref>.
شکل به خوبی نشان می‌دهد که حیات ستارگان یک چرخه‌ای از رویدادهایی تکرار پذیر است. اگر منظور از سماء مورد بحث در آیه، کیهان باشد، چرخه و دوره حیات ستارگان و بازگشتشان به حالت اولیه را نیز می‌توان نمونه‌ای از رجع سماء به شمار آورد.


==حرکت چرخشی اجرام آسمانی==
==حرکت چرخشی اجرام آسمانی==
یکی از مهمترین مباحث فیزیک پایستگی تکانه زاویه‌ای در جهان است. حرکت یک جسم به دور یک نقطه را تکانه‌ای زاویه‌ای می‌نامند. (اگر جسمی با جرم m و با سرعت v با فاصله r به دور نقطه‌ای حرکت کند، تکانه زاویه‌ای نسبت به آن نقطه برابر است با L = mvr sin θ، θ زاویه بین راستای r و سرعت v است. مطابق شکل 14) پایستگی تکانه زوایه‌ای بدین معناست که این کمیت انتقال می‌یابد اما خلق یا نابود نمی‌شود<ref>University of Tennessee, "Conservation of Angular Momentum"</ref>.
[[پرونده:خاصیت‌های بازگشتی آسمان از منظر قرآن و علم 14.jpg|بندانگشتی|وسط|شکل 14]]
شواهد تجربی نشان می‌دهد، تمام اجرام آسمانی جهان تکانه زاویه‌ای دارند و شاید بتوان گفت تولد جهان همراه با چرخش بوده است. احتمالاً مه‌بانگ چرخش اولیه‌ای داشته است و این تکانه خالص را به کهکشان‌ها منتقل کرده است<ref>Phys. Lett. B 699, 224-229 (2011)</ref>


==بازگشت جهان به نقطه آغاز==
==بازگشت جهان به نقطه آغاز==
سه مدل برای شکل جهان تعریف شده است:
1) تخت و انحنای صفر
2) کروی یا بسته و انحنای مثبت
3) هذلولی یا باز و انحنای منفی.
نیروی گرانش باعث خمیدگی فضا-زمان می‌شود. اگر جرم جهان زیاد باشد و چگالی آن از حد بحرانی که برای چگالی جهان تعریف می‌کنند، بیشتر باشد، انحنای جهان مثبت و بسته خواهد بود، اگر جرم و چگالی جهان از مقدار حدی جهان کمتر باشد، انحنای جهان منفی و باز خواهد بود. شکل 15 به ترتیب از سمت راست، جهان تخت، هذلولی و کروی را نمایش می‌دهد<ref>Uoregon University," Geometry of the Universe "</ref>.
[[پرونده:خاصیت‌های بازگشتی آسمان از منظر قرآن و علم 15.jpg|بندانگشتی|وسط|شکل 15]]
اگر مدل جهان بسته باشد اندازه جهان محدود است و مرزی ندارد. در زمان هم بسته خواهد بود یعنی گسترش آن، روزی متوقف خواهد شد و مه‌رمب <ref>BigCrunch</ref> اتفاق خواهد افتاد.
اگر مدل جهان تخت باشد، می‌تواند گسترده و منقبض گردد. در فضا نامحدود است و مرزی ندارد. این جهان برای همیشه گسترده می‌شود اما شتاب این گسترش صفر است.
اگر جهان باز باشد، بدون مرز و بینهایت است. همچنین برای همیشه گسترده می‌گردد اما شتاب گسترش آن صفر نیست.
به عبارت ساده‌تر جهان باز می‌تواند به گستردگی خود ادامه دهد. جهان بسته می‌تواند منقبض شود و مه‎رمب اتفاق افتد و در جهان تخت می‌تواند بدون مرز باشد.
چیزی که شکل جهان را مشخص می‌کند، چگالی آن است و تعیین چگالی جهان کار سختی است، اما با توجه به یافته‌های جدید به نظر شکل جهان تخت است.
چگالی جهان، پایان جهان را تعیین می‌کند. اگر چگالی جهان از چگالی بحرانی بیشتر باشد، جهان بسته است. اگر چگالی جهان از چگالی بحرانی کمتر باشد جهان باز خواهد بود و اگر چگالی برابر چگالی بحرانی باشد، جهان تخت است. در حال حاضر چگالی جهان، مطابق شکل 16 در حد بحرانی قرار دارد و بنابراین نمی‌توان شکل جهان و پایان آن را با قطعیت تعیین کرد.
[[پرونده:خاصیت‌های بازگشتی آسمان از منظر قرآن و علم 16.jpg|بندانگشتی|وسط|شکل 16]]
در مدل جهان بسته، جهان به نقطه آغازین خود مه‌بانگ <ref>BigBang</ref>، باز می گردد که مه‌رمب<ref>Bigcrunch</ref> نام دارد. چنین پایانی زمانی اتفاق می‌افتد که جرم کافی در جهان برای تامین نیروی گرانش جلوگیری کننده از گسترش جهان وجود داشته باشد. (شکل 17)<ref>
"Reserve University,, "Future of  the Universe and Possible Death
</ref>
<ref> University of Harvard, " future_universe "</ref>
<ref>University of Penn-state, " Big Bang Redux"</ref>
[[پرونده:خاصیت‌های بازگشتی آسمان از منظر قرآن و علم 17.jpg|بندانگشتی|وسط|شکل 17]]
در مقاله‌ای در سال 2012 اشاره شده است که یکی از مهمترین مباحث فیزیک و کیهان شناسی، حل تکینگی مه‌بانگ است. ایده اصلی و مورد قبول این است که تکینگی در فضا و زمان شروع شده است و عمر جهان کمتر از 14 میلیارد سال است. اما ایده مورد بحث مقاله این است که گذاری بین مه‌بانگ و مه‌رب و انبساط و انقباض جهان به صورت دوره‌ای روی می‌دهد که مدل دوره‌ای<ref>cyclic model</ref> نیز نام دارد
<ref>  (2012) Physics Letters B 715 278–281</ref>.
با فرض اثبات و پذیرش این مدل، انبساط جهان بعد از مه‌بانگ و انقباض آن به سوی مه‌رمب و تکرار این دوره می‌تواند مصداقی از بازگشت و رجع کیهان باشد. همچنین مدل جهان بسته نیز خود نوعی بازگشت را مشخص می‌کند. البته باید توجه داشت که تا قبل از قطعیت یافتن نظریه‌های علمی نمی‌توان آنها را به آیات قرآن کریم نسبت داد، بنابراین باید گفت که مرتبط بودن خاصیت بازگشتی آسمان و مدل دوره‌ای تنها در حد یک احتمال است که پیشرفت‌های علمی آینده می‌تواند موید یا ناقض آن باشد.


=نتیجه‌گیری=
=نتیجه‌گیری=
خداوند متعال در آیه 11 سوره طارق، آسمان را دارای خاصیت بازگشتی معرفی می‌نماید. هرچند به دقت نمی‌توان گفت که منظور خداوند از «ذات الرجع» بودن آسمان چیست، اما می‌توان نشان داد که در آسمان پدیده‌های بازگشتی متعددی اتفاق می‌افتد که ممکن است هر یک از آنها و یا همگی آنها مورد نظر الهی باشند. به عبارت دیگر باید گفت که از دیدگاه علمی رابطه معناداری میان آسمان و خاصیت‌های بازگشتی وجود دارد و چه منظور از آسمان جو زمین باشد و چه کل فضا، می‌توان خاصیت‌های بازگشتی متعددی را برای آسمان برشمرد. از جمله مهمترین این خاصیت‌ها می‌توان به چرخه آب و هوا، چرخه آب، چرخه تشکیل باد، بازگشت امواج رادیویی توسط لایه یونسفر جو، بازتاب تابش خورشید از جو و بازتاب تابش زمین از جو و همچنین چرخه تحول ستارگان و حرکت چرخشی همه اجرام آسمانی اشاره کرد.
خداوند متعال در آیه 11 سوره طارق، آسمان را دارای خاصیت بازگشتی معرفی می‌نماید. هرچند به دقت نمی‌توان گفت که منظور خداوند از «ذات الرجع» بودن آسمان چیست، اما می‌توان نشان داد که در آسمان پدیده‌های بازگشتی متعددی اتفاق می‌افتد که ممکن است هر یک از آنها و یا همگی آنها مورد نظر الهی باشند. به عبارت دیگر باید گفت که از دیدگاه علمی رابطه معناداری میان آسمان و خاصیت‌های بازگشتی وجود دارد و چه منظور از آسمان جو زمین باشد و چه کل فضا، می‌توان خاصیت‌های بازگشتی متعددی را برای آسمان برشمرد. از جمله مهمترین این خاصیت‌ها می‌توان به چرخه آب و هوا، چرخه آب، چرخه تشکیل باد، بازگشت امواج رادیویی توسط لایه یونسفر جو، بازتاب تابش خورشید از جو و بازتاب تابش زمین از جو و همچنین چرخه تحول ستارگان و حرکت چرخشی همه اجرام آسمانی اشاره کرد.


= منابع =
همانطور که می‌دانیم پدیده‌های طبیعی همانند آسمان، ویژگی‌های متعددی دارند، اما برای اینکه پدیده‌ای، با ویژگی خاصی (فارغ از مابقی ویژگی‌هایش) معرفی شود، باید آن ویژگی یا بسیار بارز و در مقیاس وسیعی باشد و یا اینکه از جنبه‌های متعددی واقع شود. در مورد ذات الرجع بودن آسمان نیز به نظر می‌رسد که وجود پدیده‌های بازگشتی متعدد در آسمان سبب شده تا خداوند آسمان را با این صفت معرفی نماید، هرچند که در عصر نزول، مردم تنها از چرخه آب و تکرار باران‌های سالیانه مطلع بودند. به همین ترتیب ممکن است پدیده‌های بازگشتی دیگری نیز در آسمان وجود داشته باشد که انسان‌ها در سالیان آینده بدانها دست یابند.
 
بدین ترتیب به نظر می‌رسد معرفی آسمان با صفت «ذات الرجع» در قرآن، با توجه به وجود پدیده‌های بازگشتی متعدد در آسمان می‌تواند مویدی برای اعجاز علمی این کتاب شگفت‌انگیز باشد.
 
=پانویس و منابع =


{{پانویس|3|اندازه=ریز|30em}}


[[رده:طارق.آیه11]]
[[رده:مقاله]]
[[رده:مقاله]]
[[رده:فیزیک]]
[[رده:فیزیک]]


[[رده:طارق.آیه11]]
 
1. آلوسى، محمود، روح المعانى فى تفسير القرآن العظيم، دارالكتب العلميه، بيروت، چاپ اول، 1415 ق.
 
2. ابن عاشور، محمد بن طاهر، التحرير و التنوير، بی نا، بی جا، بی تا
 
3. ابن فارس، مقاییس فی اللغه، دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع، بیروت، 1414ق.
 
4. ابن منظور، محمد بن مكرم، لسان العرب، دار صادر، بيروت، چاپ سوم، 1414 ق.
 
5. ابو حيان محمد بن يوسف، البحر المحيط فى التفسير، دار الفكر، بيروت، 1420 ق.
 
6. ثقفى تهرانى محمد، تفسير روان جاويد، انتشارات برهان، تهران، چاپ سوم، 1398 ق.
 
7. جعفرى،يعقوب، كوثر، بی نا، بی جا، بی تا.
 
8. جوهري إسماعيل بن حماد، الصحاح؛ تاج اللغة وصحاح العربية، دارالعلم للملايين، بيروت، چاپ چهارم، 1990م.
 
9. حسينى همدانى سيد محمد حسين، انوار درخشان، كتابفروشى لطفى - تهران، چاپ اول، 1404 ق.
 
10. راغب اصفهانى، حسين بن محمد، المفردات في غريب القرآن، دارالعلم (الدار الشامية – دمشق) بيروت، چاپ اول، 1412 ق.
 
11. رضایی اصفهانی، محمد علی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، انتشارات کتاب مبین، چاپ پنجم، 1388 ش.
 
12. زبیدی، محمد مرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، تراث العربی، کویت، چاپ اول، 1422ق
 
13. زمخشرى محمود، الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل، دار الكتاب العربي - بيروت، چاپ سوم، 1407 ق.
 
14. سيوطى جلال الدين، الإتقان في علوم القرآن، دار الكتاب العربى - بيروت، چاپ: دوم، 1421/2001.
 
15. صادقى تهرانى محمد، الفرقان فى تفسير القرآن بالقرآن، انتشارات فرهنگ اسلامى، قم، چاپ دوم، 1365ش.
 
16. طالقانى سيد محمود، پرتوى از قرآن، شركت سهامى انتشار - تهران، چاپ چهارم، 1362 ش.
 
17. طباطبايى سيد محمد حسين، الميزان فى تفسير القرآن، دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسين حوزه علميه قم، قم، چاپ پنجم، 1417 ق.
 
18. طبرسى فضل بن حسن، مجمع البيان فى تفسير القرآن، انتشارات ناصر خسرو، تهران، چاپ سوم، 1372ش.
 
19. طريحى فخر الدين، مجمع البحرين، كتابفروشى مرتضوى - تهران، چاپ سوم، 1375 ش.
 
20. طوسى محمد بن حسن، التبيان فى تفسير القرآن، دار احياء التراث العربى، بيروت، بی تا.
 
21. طيب سيد عبد الحسين، اطيب البيان في تفسير القرآن، انتشارات اسلام - تهران، چاپ دوم، 1378 ش.
 
22. فارسى جلال الدين، ترجمه قرآن(فارسى)، انجام كتاب، تهران، چاپ اول، 1369 ش.
 
23. فخرالدين رازى ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتيح الغيب، دار احياء التراث العربى، بيروت، چاپ سوم، 1420 ق.
 
24. فراهيدى خليل بن احمد، كتاب العين، انتشارات هجرت، قم، چاپ دوم، 1410 ق.
 
25. فولادوند محمد مهدى، ترجمه قرآن(فولادوند)، دار القرآن الكريم (دفتر مطالعات تاريخ ومعارف اسلامى)، تهران، چاپ اول، 1415 ق.
 
26. قرشى سيد على اكبر، تفسير احسن الحديث، بنياد بعثت، تهران، چاپ سوم، 1377 ش.
 
27. ـــــــ، قاموس قرآن، دار الكتب الإسلامية، تهران، چاپ ششم، 1371 ش.
 
28. مترجمان، تفسير هدايت، بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، مشهد، چاپ اول، 1377 ش
 
29. مجتبوى سيد جلال الدين، ترجمه قرآن(مجتبوى)، انتشارات حكمت، تهران، چاپ اول، 1371 ش.
 
30. مدرسى سيد محمد تقى، من هدى القرآن، دار محبى الحسين، تهران، چاپ اول، 1419 ق.
 
31. مشكينى على، ترجمه قرآن(مشكينى)، الهادى، قم، چاپ دوم، 1381 ش.
 
32. مصطفوى حسن، التحقيق في كلمات القرآن الكريم، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، تهران، 1360 ش.
 
33. مصطفوى حسن، تفسير روشن، مركز نشر كتاب، تهران، چاپ اول، 1380 ش.
 
34. معزى محمد كاظم، ترجمه قرآن(معزى)، انتشارات اسوه، قم، چاپ اول، 1372 ش.
 
35. مغنيه محمد جواد، تفسير الكاشف، دار الكتب الإسلامية، تهران، چاپ اول، 1424 ق.
 
36. مقاتل بن سليمان، تفسير مقاتل بن سليمان، دار إحياء التراث، بيروت، چاپ اول، 1423 ق.
 
37. مكارم شيرازى ناصر، تفسير نمونه، دار الكتب الإسلامية، تهران، چاپ اول، 1374 ش.
 
38. Kelley, M. C.,(2009) The Earth's Ionosphere: Plasma Physics & Electrodynamics, San Diego, Academic Press
 
39. Saha. Kshudiram, (2008), The Earth's Atmosphere: Its Physics and Dynamics, Springer
 
40. Steve Schneider (1989) "The Greenhouse Effect: Science and Policy." Science 243: 771-81
 
41. Physics Letters B 715 (2012) 278–281
 
42. Phys. Lett. B 699, 224-229 (2011)
 
43. Tulane University, "The Ocean-Atmosphere System", in
 
http://www.tulane.edu/~sanelson/Natural_Disasters/oceanatmos.htm
 
44. University of washington, "Weather vs. Climate: What's the Difference?", in
 
http://cses.washington.edu/cig/pnwc/weathervsclimate.shtml
 
45. University of Illinois, " The Water Cycle ", in
 
http://www.atmos.illinois.edu/earths_atmosphere/water_cycle.html
 
46. University of Illinois, " Wind ", in
 
http://www.atmos.illinois.edu/earths_atmosphere/wind.html
 
47. University of Texas, " THE EARTH's IONOSPHERE ", in
 
http://utd500.utdallas.edu/ionosphere.htm
 
48. Lyndon State College Atmospheric Sciences, "Chapter 2 - Energy", in
 
http://apollo.lsc.vsc.edu/classes/met130/notes/chapter2/index.html
 
49. University of Tennessee, "Conservation of Angular Momentum", in
 
http://csep10.phys.utk.edu/astr161/lect/solarsys/angmom.html
 
50. Lyndon State College Atmospheric Sciences, "Chapter 1 - The Earth and it's Atmosphere", in
 
http://apollo.lsc.vsc.edu/classes/met130/notes/chapter1/index.html
 
51. Tulane University, " The Ocean-Atmosphere System ", in
 
http://www.tulane.edu/~sanelson/Natural_Disasters/oceanatmos.htm
 
52. Carnegie Mellon University, '' The Greenhouse Effect & Global Climate Change ", in
 
 http://telstar.ote.cmu.edu/environ/m3/s2/07ghe_climchg.shtml
 
53. University of Penn-state (e-education), "The Heliocentric Model", in
 
https://www.e-education.psu.edu/astro801/content/l2_p4.html
 
54. University of Penn-state (e-education) , " The Heliocentric Model", in
 
https://www.e-education.psu.edu/astro801/content/l2_p4.html
 
55. La Salle University, "Retrograde Motion", in
 
http://www.lasalle.edu/~smithsc/Astronomy/retrograd.html
 
56. ,University of Harvard "Stellar Evolution", in
 
http://chandra.harvard.edu/xray_sources/stellar_evolution.html
 
57. University Corporation, " Global Warming and the Greenhouse Effect ", in
 
http://kanat.jsc.vsc.edu/student/rileyk/mainpage.htm
 
58. University of Harvard, " future_universe ", in
 
http://chandra.harvard.edu/graphics/resources/illustrations/future_universe_300dpi.jpg
 
59. Case Western Reserve University,, "Future of the Universe and Possible Death", in
http://burro.astr.cwru.edu/stu/advanced/cosmos_death.html
 
60. University of Penn-state, " Big Bang Redux", in
 
http://www2.astro.psu.edu/users/steinn/Astro120/Astro120-15B.pdf

نسخهٔ کنونی تا ‏۳۰ مهٔ ۲۰۲۰، ساعت ۱۵:۰۲

این پژوهش، در پژوهشکده اعجاز قرآن دانشگاه شهید بهشتی انجام شده است.
وَٱلسَّمَآءِ ذَاتِ ٱلرَّجْعِ
سوگند به آسمان پرباران،
آیه 11 سوره طارق

چکیده

آسمان از جمله پدیده‌های طبیعی است که در آیات متعددی به آن اشاره شده و خداوند به عظمت و شگفتی آن بارها اشاره می‌نماید. از جمله ویژگی‌هایی که در آیات قرآن به آسمان نسبت داده شده است، ویژگی «ذات الرجع» بودن آسمان است. اکثر مفسران واژه «رجع» را در این آیه به معنای باران دانسته اند، اما باید توجه داشت که این واژه در اصل به معنای بازگشتن یا بازگرداندن است و معنای باران به صورت مجازی به آن نسبت داده شده است. یافته‌های علمی جدید نشان می‌دهد که پدیده‌های بازگشتی متعددی در آسمان رخ می‌دهد. به نظر می‌رسد که رابطه معناداری میان وجود این پدیده‌های بازگشتی و معرفی آسمان با صفت «ذات الرجع» در قرآن وجود داشته باشد که می‌تواند مویدی بر وجود اعجاز علمی در این کتاب شگفت انگیز باشد.

کلید واژه‌ها

سماء، ذات الرجع، خاصیت بازگشتی، جو زمین، کیهان

مقدمه

خداوند در آیه 11 سوره طارق به یکی از ویژگی‌های شگفت انگیز آسمان اشاره نموده، می‌فرماید: «وَالسَّمَاء ذَاتِ الرَّجْعِ» سوگند به آسمان که دارای رجع است. رجع در لغت به معنای بازگشتن و بازگرداندن است. ذات مؤنث «ذو» به معنای صاحب است [۱] بنابراین معنای آیه چنین است: سوگند به آسمان دارای بازگشت یا بازگرداندن. به نظر می‌رسد که خداوند متعال با نوعی ابهام به بیان خاصیت یا خاصیت‌هایی از آسمان پرداخته که در آن نوعی بازگشت یا بازگرداندن وجود دارد.

اما سوال اینجاست که این بازگشتن و بازگرداندنی که در آسمان است و آیه از آن سخن می‌گوید، به چه معناست؟ این چه خاصیتی است که خداوند، آسمان با تمام شگفتی‌هایش را با آن توصیف کرده و به چنین آسمانی سوگند یاد می‌کند؟ منظور از سماء در این آیه کدام آسمان است؟ آیا یافته‌های علمی کنونی، وجود خاصیت یا خاصیت‌های بازگشتی را برای آسمان تایید می‌کند؟

اکثر مفسران رجع را به معنای باران دانسته‌اند [۲]اما در عین حال احتمالات دیگری را نیز در خصوص معنای رجع و خاصیت بازگشتی آسمان بیان کرده‌اند. جالب اینجاست که مترجمان نیز در ترجمه این آیه به نتیجه یکسانی نرسیده و ترجمه‌های متفاوتی ارائه کرده‌اند:

  • ترجمه فولادوند: سوگند به آسمان بارش‌‏انگيز.
  • ترجمه مجتبوی: سوگند به آسمان بازگردنده.‏
  • ترجمه فارسى: به آسمان كه بازگرداننده (آب به صورت باران) است، سوگند.
  • ترجمه مشكينى: سوگند به آسمان داراى بازگشت.
  • ترجمه احسن الحديث: قسم به آسمان كه ستارگان را بر مى‏‌گرداند.
  • ترجمه روشن: و آسمان كه صاحب برگردانيدن است.
  • ترجمه معزى: سوگند به آسمان داراى برگشت يا باران.
  • ترجمه روان جاوید: سوگند به آسمان كه صاحب باز گشتن است.

با توجه به آنچه که گفته شد، در این نوشتار درصدد آنیم که درباره خاصیت ذات الرجع بودن آسمان موشکافی کرده و انواع احتمالات ممکن درباره آن را بررسی نماییم و در نهایت به ارزیابی میزان صحت و سقم این احتمالات و تطابق آنها با یافته‌های علمی جدید بپردازیم.

بدین منظور ابتدا باید به بررسی الفاظ مهم و کلیدی آیه که می‌توانند نقش تعیین کننده‌ای در فهم پدیده‌های علمی مطرح در آیه داشته باشند، بپردازیم. از جمله مهمترین الفاظی که تبیین مفهوم دقیق آن برای فهم این آیه ضروری به نظر می‌رسد، واژه «سماء» و «رجع» است.

روش تحقیق

معنای «سماء» در لغت

واژه «سماء» از ریشه «س-م-و» به معنای بلندی، ارتفاع و رفعت است[۳] [۴] [۵] [۶]. «سماء» به صورت مونث و مذکر هر دو به کار می‌رود و همچنین برای مفرد و جمع نیز می‌تواند یکسان استعمال شود. علت این امر را چنین گفته‌اند که چون «سماء» از اسماء جنس است، استعمال آن با مفرد و جمع و نیز مونث و مذکر جایز است [۷] [۸]. فراهیدی[۹] «سماء» را به معنای سقف هر چیز و هر خانه‌ای می‌داند. جوهری [۱۰] می‌گوید: «سماء» که به صورت مذکر و مؤنث به کار رفته و جمع آن «سماوات» و «اسمیة» است، هر آن چیزیست که بر فراز تو قرار گرفته و بر تو سایه می‌افکند و از این باب است که به سقف خانه «سماء» گفته می‌شود. راغب اصفهانی[۱۱] «سماء»ِ هر چیز را بالای آن می‌داند و می‌گوید که هر «سماء» نسبت به آنچه پایین آن است، «سماء» و نسبت به آنچه که بالای آن قرار می‌گیرد، «ارض» محسوب می‌شود. اما «سماء» معروف همان «سماء»ی است که بر زمین سایه افکنده است[۱۲]. به گفته ابن فارس [۱۳]عرب به هر چیز بلند مشرف و مسلط، «سماء» می‌گوید، حتی پشت اسب و گیاهان را نیز «سماء» خوانده است. تسمیه گیاه به «سماء» یا به این دلیل است که گیاه از باران که خود «سماء» است، ایجاد می‌شود و یا به این دلیل است که گیاه از زمین ارتفاع می‌گیرد [۱۴]. علاوه بر این، به ابر [۱۵] و باران [۱۶][۱۷] نیز «سماء» گفته می‌شود. مصطفوی[۱۸]می‌گوید: اصل واحد در این ریشه، آن چیزی است که مرتفع و بلند است و بالای شئ دیگری و محیط بر آن قرار می‌گیرد. این لغت برگرفته از آرامی، سریانی و عبری است که در عربی به صورت «سماء» به کار رفته است. در نمودار معنای کلی و مصادیق متعددی که در لغت برای واژه «سماء» بیان شده، آمده است.

واژه معنای کلی مصادیق
سماء هر چیزی که بالا قرار گرفته است.
آسمان
ابر
باران
گیاه
سقف خانه
پشت اسب


بدین ترتیب، باید گفت که واژه «سماء» از گستره معنایی وسیعی برخوردار است و می‌تواند مصادیق متعددی را در بر گیرد. بنابراین، با توجه به این‌که جو زمین، کرات آسمانی و فضای بین آنها، بر فراز زمین و مشرف و مسلط بر آن قرار گرفته‌اند، می‌توانند از جمله مصادیق «سماء» به شمار روند. در کل چنین به نظر می‌رسد که معنای «سماء» همان رفعت و بلندی است، ولی با توجه به قرائن ممکن است، مجازاً در معانی مختلف به کار رود. در نمودار زیر خلاصه‌ای از آراء لغویون در رابطه با واژه «سماء» مطرح شده است.

معانی سماء در لغت لغت شناسان
سقف هر چیزی و هر خانه‌ای فراهیدی، ج7، ص318؛ ابن منظور، ج14، ص397؛ زبیدی، ج38، ص301
هر چه بالاتر قرار گرفته و سایه می‌افکند جوهری، ج7، ص231؛ ابن منظور، ج14، ص397؛ زبیدی، ج38، ص301
بالای هر چیز راغب اصفهانی، ص427؛ ابن منظور، ج14، ص397
هر چیز بلند مشرف و مسلط ابن فارس،ص490
سقف خانه ابن فارس،ص490؛ جوهری،7، ص231؛ ابن منظور، 14، ص397
پشت اسب ابن فارس، ص490؛ جوهری، ج7، ص231؛ ابن منظور، ج14، ص397؛ زبیدی، ج38، ص301
گیاه ابن فارس، ص490؛ راغب اصفهانی، ص427؛ ابن منظور، ج14، ص397
ابر ابن فارس، ص490؛ ابن منظور، ج14، ص397؛ زبیدی، ج38، ص303
باران جوهری، ج7، ص231؛ ابن فارس، ص490؛ راغب، ص427؛ ابن منظور، ج14، ص397؛ زبیدی، ج38، ص303
همان سمائی است که بر زمین سایه افکنده زبیدی، ج38، ص301
«س-م-و» به معنای بلندی، ارتفاع و رفعت فراهیدی، ج7، ص318؛ ابن فارس، ص490؛ ابن منظور، ج14، ص397؛ زبیدی، ج38، ص301
آنچه مرتفع، بلند و محیط بر شئ دیگر است. مصطفوی، ج5، ص218

مصادیق «سماء» در آیات

همان‌طور که در بررسی لغوی واژه «سماء» اشاره شد، این واژه دارای گستره معنایی وسیع و مصادیق متعددی است. از این رو، برای تعیین مصداق دقیق آن در هر آیه باید به قراین موجود و سیاق آیات توجه نمود. «سماء» و جمع آن «سماوات» جمعا 310 بار در قرآن [۱۹] به صورت معرفه و نکره به کار رفته است که می‌توان موارد کاربرد آن در آیات را به چهار دسته زیر تقسیم کرد:

1.«السماء» گاه به معنای جو، ابر و باران به کار رفته است. در این باره می‌توان به آیاتی اشاره کرد که درباره نزول باران از آسمان سخن می‌گوید.

ٱلَّذِى جَعَلَ لَكُمُ ٱلْأَرْضَ فِرَٰشًا وَٱلسَّمَآءَ بِنَآءً وَأَنزَلَ مِنَ ٱلسَّمَآءِ مَآءً فَأَخْرَجَ بِهِۦ مِنَ ٱلثَّمَرَٰتِ رِزْقًا لَّكُمْ فَلَا تَجْعَلُوا۟ لِلَّهِ أَندَادًا وَأَنتُمْ تَعْلَمُونَ
آن کس که زمین را بستر شما، و آسمان [= جو زمین‌] را همچون سقفی بالای سر شما قرار داد؛ و از آسمان آبی فرو فرستاد؛ و به وسیله آن، میوه‌ها را پرورش داد؛ تا روزی شما باشد. بنابر این، برای خدا همتایانی قرار ندهید، در حالی که می‌دانید (هیچ یک از آنها، نه شما را آفریده‌اند، و نه شما را روزی می‌دهند).
آیه 22 سوره بقره
إِنَّ فِى خَلْقِ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضِ وَٱخْتِلَٰفِ ٱلَّيْلِ وَٱلنَّهَارِ وَٱلْفُلْكِ ٱلَّتِى تَجْرِى فِى ٱلْبَحْرِ بِمَا يَنفَعُ ٱلنَّاسَ وَمَآ أَنزَلَ ٱللَّهُ مِنَ ٱلسَّمَآءِ مِن مَّآءٍ فَأَحْيَا بِهِ ٱلْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَبَثَّ فِيهَا مِن كُلِّ دَآبَّةٍ وَتَصْرِيفِ ٱلرِّيَٰحِ وَٱلسَّحَابِ ٱلْمُسَخَّرِ بَيْنَ ٱلسَّمَآءِ وَٱلْأَرْضِ لَءَايَٰتٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ
در آفرینش آسمانها و زمین، و آمد و شد شب و روز، و کشتیهایی که در دریا به سود مردم در حرکتند، و آبی که خداوند از آسمان نازل کرده، و با آن، زمین را پس از مرگ، زنده نموده، و انواع جنبندگان را در آن گسترده، و (همچنین) در تغییر مسیر بادها و ابرهایی که میان زمین و آسمان مسخرند، نشانه‌هایی است (از ذات پاک خدا و یگانگی او) برای مردمی که عقل دارند و می‌اندیشند!
آیه 164 سوره بقره

برخی برآنند که چون باران از ابر فرو می‌ریزد و عرب نیز به ابر «سماء» می‌گوید، در اینگونه آیات، مراد «ابر» است[۲۰]. در حالیکه هیچ مانعی ندارد که منظور از این «سماء» را کمی گسترده تر در نظر گرفته و آسمانی که ابر در آن قرار دارد، یعنی جو زمین را، مصداق آن بدانیم، چنانکه برخی بر این باورند [۲۱][۲۲]. اما در برخی از آیات نیز می‌توان با استفاده از قرینه‌هایی مشخص کرد که مراد الهی «جو زمین» است:

ٱللَّهُ ٱلَّذِى يُرْسِلُ ٱلرِّيَٰحَ فَتُثِيرُ سَحَابًا فَيَبْسُطُهُۥ فِى ٱلسَّمَآءِ كَيْفَ يَشَآءُ وَيَجْعَلُهُۥ كِسَفًا فَتَرَى ٱلْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلَٰلِهِۦ فَإِذَآ أَصَابَ بِهِۦ مَن يَشَآءُ مِنْ عِبَادِهِۦٓ إِذَا هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ
خداوند همان کسی است که بادها را می‌فرستد تا ابرهایی را به حرکت در آورند، سپس آنها را در پهنه آسمان آن گونه که بخواهد می‌گستراند و متراکم می‌سازد؛ در این هنگام دانه‌های باران را می‌بینی که از لا به لای آن خارج می‌شود، هنگامی که این (باران حیاتبخش) را به هر کس از بندگانش که بخواهد می‌رساند، ناگهان خوشحال می‌شوند...
آیه 48 سوره روم

همان‌طور که می‌بینیم در این آیه سخن از آسمانی است که ابرها در آن قرار دارند، بنابراین مصداقی به جز جو زمین را نمی‌توان برای آن در نظر گرفت. در آیاتی نظیر آیه زیر نیز مفسران غالباً مراد از «سماء» را باران دانسته‌اند[۲۳]، گرچه برخی نیز در معنای آن ابر و آسمان را ذکر کرده‌اند. [۲۴]

يُرْسِلِ ٱلسَّمَآءَ عَلَيْكُم مِّدْرَارًا
تا بارانهای پربرکت آسمان را پی در پی بر شما فرستد،
آیه 11 سوره نوح

2.«السماء» گاه به معنای اجرام آسمانی ([۲۵][۲۶][۲۷] یا فضای حاوی آنها[۲۸] به کار رفته است.

البته شاهد قرآنی صریحی مبنی بر اینکه می‌توان اجرام آسمانی را نیز مصداقی از «سماء» دانست، وجود ندارد و معمولاً به فضای حاوی این کرات، «سماء» اطلاق شده است. تنها در آیات معدودی مانند آیه 65 سوره حج [۲۹][۳۰][۳۱][۳۲] و 11 سوره فصلت [۳۳] برای واژه «سماء»، معنای کرات آسمانی مطرح شده است که در این آیات نیز اشاره مستقیمی به کرات آسمانی نشده و برخی از مفسران با توجه به مضمون کلی آیه این معنا را از لفظ «سماء» استنباط کرده اند:

أَلَمْ تَرَ أَنَّ ٱللَّهَ سَخَّرَ لَكُم مَّا فِى ٱلْأَرْضِ وَٱلْفُلْكَ تَجْرِى فِى ٱلْبَحْرِ بِأَمْرِهِۦ وَيُمْسِكُ ٱلسَّمَآءَ أَن تَقَعَ عَلَى ٱلْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِۦٓ إِنَّ ٱللَّهَ بِٱلنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَّحِيمٌ
آیا ندیدی که خداوند آنچه را در زمین است مسخّر شما کرد؛ و (نیز) کشتیهایی را که به فرمان او بر صفحه اقیانوسها حرکت می‌کنند؛ و آسمان [= کرات و سنگهای آسمانی‌] را نگه می‌دارد، تا جز بفرمان او، بر زمین فرو نیفتند؟ خداوند نسبت به مردم رحیم و مهربان است!
آیه 65 سوره حج

چنانکه ملاحظه می‌شود در این آیه اشاره صریحی به اجرام آسمانی نشده و به نظر می‌رسد که ‌این دیدگاه به دلیل آن مطرح شده که در آیه، بحث از افتادن آسمان بر روی زمین است و از آنجا که نمی‌توان تصویر روشنی از افتادن فضای خالی بر زمین تصور نمود، به ناچار «السماء» را به معنای خود اجرام آسمانی گرفته‌اند. درحالیکه هیچ مانعی ندارد که آسمان را در این آیه به همان معنای وسیع خود یعنی فضایی که دربردارنده اجرام آسمانی است -البته به علاوه محتویات آن- در نظر بگیریم.

اما در برخی از آیات «سماء» به صراحت به معنای فضای حاوی اجرام آسمانی معرفی می‌شود:

تَبَارَكَ ٱلَّذِى جَعَلَ فِى ٱلسَّمَآءِ بُرُوجًا وَجَعَلَ فِيهَا سِرَٰجًا وَقَمَرًا مُّنِيرًا
جاودان و پربرکت است آن (خدایی) که در آسمان منزلگاه‌هائی برای ستارگان قرار داد؛ و در میان آن، چراغ روشن و ماه تابانی آفرید!
آیه 61 سوره فرقان

در مورد معنای «بُرُوج» دو نظر اصلی مطرح است: برخی از مفسران منظور از آن را ستارگان یا ستارگان درخشان دانسته‌اند[۳۴][۳۵][۳۶][۳۷] و برخی نیز مراد از آن را منازل خورشید و سیارات که همان برج‌های دوازده گانه است، می‌دانند[۳۸][۳۹][۴۰][۴۱] که در صورت دوم نیز منظور، مجموعه‌ای از ستارگان است که از دید ما شکل خاصی را ایجاد می‌نمایند. بنابراین می‌توان گفت که این آیه به صراحت «السماء» را به عنوان فضای حاوی ستارگان، خورشید و ماه معرفی می‌نماید.

3.«السماء» گاه به معنای آسمان معنوی به کار رفته و این در صورتی است که در آیه «سماء» به عنوان مکانی برای پدیده‌های فرامادی مطرح شده باشد.البته مفسران تعابیر متفاوتی همچون مقام قرب و حضور[۴۲][۴۳]، عوالم بالا و روحانی [۴۴] و بهشت [۴۵] برای اینگونه کاربرد واژه «سماء» استعمال کرده‌اند که همگی تحت عنوان آسمان معنوی قابل جمع است.

إِنَّ ٱلَّذِينَ كَذَّبُوا۟ بِـَٔايَٰتِنَا وَٱسْتَكْبَرُوا۟ عَنْهَا لَا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوَٰبُ ٱلسَّمَآءِ وَلَا يَدْخُلُونَ ٱلْجَنَّةَ حَتَّىٰ يَلِجَ ٱلْجَمَلُ فِى سَمِّ ٱلْخِيَاطِ وَكَذَٰلِكَ نَجْزِى ٱلْمُجْرِمِينَ
کسانی که آیات ما را تکذیب کردند، و در برابر آن تکبّر ورزیدند، (هرگز) درهای آسمان به رویشان گشوده نمی‌شود؛ و (هیچ گاه) داخل بهشت نخواهند شد مگر اینکه شتر از سوراخ سوزن بگذرد! این گونه، گنهکاران را جزا می‌دهیم!
آیه 40 سوره اعراف
ءَأَمِنتُم مَّن فِى ٱلسَّمَآءِ أَن يَخْسِفَ بِكُمُ ٱلْأَرْضَ فَإِذَا هِىَ تَمُورُ
آیا خود را از عذاب کسی که حاکم بر آسمان است در امان می‌دانید که دستور دهد زمین بشکافد و شما را فرو برد و به لرزش خود ادامه دهد؟!
آیه 16 سوره ملک
أَمْ أَمِنتُم مَّن فِى ٱلسَّمَآءِ أَن يُرْسِلَ عَلَيْكُمْ حَاصِبًا فَسَتَعْلَمُونَ كَيْفَ نَذِيرِ
یا خود را از عذاب خداوند آسمان در امان می‌دانید که تندبادی پر از سنگریزه بر شما فرستد؟! و بزودی خواهید دانست تهدیدهای من چگونه است!
آیه 17 سوره ملک


4.«السماء» گاه می‌تواند دربردارنده تمامی آسمان‌ها باشد. همانطور که گفته شد، «سماء» اسم جنس است و وقتی به صورت معرفه با الف و لام به کار می‌رود، یا افاده عموم کرده و می‌تواند دربردارنده تمامی آسمان‌ها باشد یا اشاره به آسمان مشخصی دارد که از قرائن و سیاق کلام به دست می‌آید. در این حالت الف و لام به ترتیب الف و لام جنس یا عهد است که هر کدام معنای متفاوتی برای «سماء» ایجاد می‌نمایند:

  • الف و لام جنس: در این حالت «الف و لام» «السماء» می‌تواند الف و لام استغراق حقیقی [۴۶] باشد که تمام آسمان‌ها را شامل شود و یا می‌تواند الف و لام حقیقت[۴۷] باشد و اشاره به ماهیت و حقیقت «سماء» داشته باشد. این حالت معمولا هنگامی است که «السماء» به صورت مطلق و در مقابل «ارض» استعمال شده که در این صورت افاده عموم کرده و می‌تواند دربردارنده تمامی‌آسمان‌ها باشد. برخی از مفسران برآنند که در این‌گونه آیات «السماء» به علاوه «الارض» معادل و تشکیل دهنده کل هستی و کائنات است [۴۸][۴۹] و بنابراین باید گفت که «السماء» به تنهایی می‌تواند به معنای هر آنچه غیر زمین است، باشد.
إِنَّ ٱللَّهَ لَا يَخْفَىٰ عَلَيْهِ شَىْءٌ فِى ٱلْأَرْضِ وَلَا فِى ٱلسَّمَآءِ
هیچ چیز، در آسمان و زمین، بر خدا مخفی نمی‌ماند. (بنابر این، تدبیر آنها بر او مشکل نیست.)
آیه 5 سوره آل عمران
  • الف و لام عهد: در این حالت در غالب موارد الف و لام عهد ذهنی است و منظور از «السماء» با توجه به قرائن موجود در آیه برای مخاطب مشخص می‌شود. هر سه کاربرد پیشین برای «السماء» -که بیان شد- را می‌توان جزء این دسته به شمار آورد.

واژه «السماوات» که جمع «سماء» است، نیز بیشتر به صورت معرفه و در مقابل «ارض» به کار رفته و مراد از آن تمامی آسمان‌های موجود است، زیرا به کار بردن الف و لام با کلمات جمع افاده عموم می‌نماید[۵۰].

حال پس از بیان انواع مصادیق سماء در آیات قرآن این سوال مطرح می‌شود که «السماء» در آیه مورد نظر ما یعنی آیه 11 سوره طارق، دلالت بر کدام آسمان دارد. در پاسخ باید گفت که از آنجا که سماء در این آیه به صورت مفرد و با الف و لام آمده است، می‌توان احتمالات مختلفی از جمله جو زمین، اجرام آسمانی یا فضای حاوی آنها یا تمامی آسمان‌ها را برای آن مطرح نمود. اما آنچه که برای تعیین مصداق مناسب واژه «سماء» باید مورد توجه قرار گیرد، معنایی است که از واژه «رجع» استنباط می‌شود. به عبارت دیگر باید در میان مصادیق مختلف سماء به دنبال آن سمائی باشیم که به نوعی دارای ویژگی «رجع» است. بدین منظور لازم است که واژه «رجع» را در لغت و تفاسیر بررسی کرده و به تحلیل اقوال گفته شده درباره آن بپردازیم.

معنا و مصادیق «رجع»

واژه «رجع» از ریشه «ر،ج،ع» است که بر بازگرداندن و تکرار دلالت می‌کند[۵۱]. اصل این ماده به معنای بازگشت به مکان، صفت، حالت، عمل یا قول پیشین است[۵۲]. از این ماده، مصدر رجوع به معنای بازگشتن به صورت لازم و مصدر رجع به معنای بازگرداندن به صورت متعدی به کار رفته است[۵۳][۵۴] اما برخی از مفسران معتقدند که مصدر رجع به هر دو صورت لازم و متعدی در قرآن استعمال شده است[۵۵] [۵۶][۵۷] البته علاوه بر معنای مصدری واژه رجع، دو معنای باران [۵۸][۵۹] 

[۶۰] [۶۱] [۶۲] و گیاهان بهاری[۶۳] نیز برای این واژه مطرح شده است.

مشتقات مختلف ماده رجع در آیات قرآن کریم 104 بار به کار رفته است که از این میان، فعل مجرد «رَجَعَ، یَرجِع»، 36 بار به صورت لازم و 12 بار به صورت متعدی استعمال شده است. مصدر «رَجع» نیز سه بار در آیات قرآن به کار رفته که یک بار آن به صورت متعدی و دو بار دیگر ، هم لازم و هم متعدی گفته شده است.

در میان مفسران و صاحبنظران اقوال و آراء گوناگونی درباره معنا و مصادیق واژه «رجع» و به طور کلی «ذات الرجع» بودن آسمان مطرح است که هر کدام به یکی از دو معنای بازگشتن یا بازگرداندن در این واژه مربوط می‌شود. در اینجا به اختصار این آراء را مورد بررسی قرار داده و یافته‌های علمی مرتبط با هر یک را بررسی می‌نماییم:

1.بیشتر مفسران واژه «رجع» را به معنای باران دانسته‌[۶۴] [۶۵] [۶۶] [۶۷] [۶۸] [۶۹] و گفته‌اند که خداوند در این آیه به آسمانی که باران‌دار و یا حامل باران است، سوگند خورده است. البته باید توجه کرد که چنانچه گفته شد، «رجع» در اصل به معنای باز گشتن و برگرداندن است و کلام بزرگانی که رجع را به معنای باران دانسته اند، صراحت دارد که رجع اسمی نیست که برای باران وضع شده باشد بلکه اطلاق آن بر باران بر سبیل مجاز است[۷۰] و این یا از آن جهت است که باران هر سال در فصل خاص خود باز می‌گردد و بارش‌ها تکرار می‌شود و یا از آن روست که باران آبی است که در اثر بخار آب دریاها به آسمان رفته و آسمان دوباره این آب را به زمین برمی‌گرداند[۷۱] [۷۲].

2.برخی از مفسران این احتمال را نیز مطرح کرده‌اند که ذات الرجع بودن آسمان به معنای خیر و نعمت رساندن آن است، زیرا به تناوب و به مرور زمان خیر، نعمت و ارزاق مردم را می‌رساند[۷۳][۷۴][۷۵].

3.برخی منظور از رجع را خورشید و ماه و ستارگان دانسته اند که متناوباً در آسمان طلوع و غروب می‌نمایند[۷۶] [۷۷][۷۸][۷۹] به عبارت دیگر این دسته از مفسران رجع را به غروب و سپس طلوع و بازگشت مجدد اجرام آسمانی نسبت داده و می‌گویند خداوند به آسمان دارای خورشید و ماه و ستارگان سوگند خورده است. البته همانطور که می‌دانیم طلوع و غروب ستارگان و رجع آنها در این مسیر، خصوصیتی نیست که بتوان به خود ستارگان نسبت داد، چرا که این مساله در اثر حرکت وضعی زمین به وجود آمده و ناظر زمینی چنین حس می‌کند که ستارگان طلوع و غروب می‌کنند و دوباره به جایگاه اولیه شان باز می‌گردند، درحالیکه در واقعیت چنین اتفاقی نمی‌افتد. از این رو به نظر می‌رسد که نمی‌توان «ذات الرجع» بودن آسمان را به چنین خصوصیت مجازیی نسبت داد. البته اینکه خورشید و ماه و ستارگان هر یک در مدار خود حرکت کرده و به جایگاه اولیه شان بازگشت می‌کنند، امری است که از نظر علمی به اثبات رسیده است، از این رو شاید بتوان گفت که ذات الرجع اشاره به این ویژگی اجرام آسمانی است که هر یک در مدار خود حرکتی منظم، حساب شده و متناوب داشته و به جایگاه قبلی خود باز می‌گردند. برخی مفسران معاصر نیز با توجه به این یافته‌های ثابت شده علمی، همین دیدگاه را پذیرفته و رجع را مربوط به حرکت منظم تمامی اجرام آسمانی در مدارهای خود دانسته‌اند [۸۰][۸۱][۸۲].

4.دسته‌ای از مفسران رجع را به معنای فرشتگان دانسته‌اند که اعمال بندگان را با خود باز می‌گردانند[۸۳][۸۴][۸۵].

5.دیدگاه دیگری نیز درباره ذات الرجع بودن آسمان در تفاسیر مطرح شده است و آن بازگشتن آسمان به حالت اولیه آن یعنی دخان و گاز است [۸۶][۸۷] زیرا آسمان در ابتدای امر به صورت دود و دخان بوده

ثُمَّ ٱسْتَوَىٰٓ إِلَى ٱلسَّمَآءِ وَهِىَ دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَلِلْأَرْضِ ٱئْتِيَا طَوْعًا أَوْ كَرْهًا قَالَتَآ أَتَيْنَا طَآئِعِينَ
سپس به آفرینش آسمان پرداخت، در حالی که بصورت دود بود؛ به آن و به زمین دستور داد: «به وجود آیید (و شکل گیرید)، خواه از روی اطاعت و خواه اکراه!» آنها گفتند: «ما از روی طاعت می‌آییم (و شکل می‌گیریم)!»
آیه 11 سوره فصلت

و در آخر امر هم به همان صورت اولیه باز می‌گردد، چنانکه خداوند مي‌فرمايد: «يَوْمَ نَطْوِي السَّماءَ كَطَيِّ السِّجِلِّ لِلْكُتُبِ كَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعيدُهُ...» (أنبياء/104) روزى كه آسمان را همچون در پيچيدن صفحه نامه‌‏ها در مى‌‏پيچيم. همان‌گونه كه بار نخست آفرينش را آغاز كرديم، دوباره آن را بازمى‌‏گردانيم.

آسمان و خاصیت‌های بازگشتی

چنانکه گفته شد، خداوند متعال در آیه 11 سوره طارق از آسمانی سخن می‌گوید که دارای ویژگی بازگشتن و بازگرداندن است. به نظر می‌رسد که از دیدگاه علمی رابطه معناداری میان آسمان و خاصیت‌های بازگشتی وجود دارد و چه منظور از آسمان جو زمین باشد و چه کل فضا، می‌توان خاصیت‌های بازگشتی متعددی را برای آسمان برشمرد. در این قسمت برآنیم که انواع خاصیت‌های بازگشتی موجود در جو و کل فضا را بررسی نماییم:

چرخه آب و هوا و اقلیم

شرایط جو در یک زمان و مکان خاص را آب و هوا می‌گویند که وابسته به دما، فشار، رطوبت و بارش است. آب و هوا را در یک دوره زمانی کوتاه مثل دقایق، ساعت‌ها، روزها و هفته‌ها بیان و توضیح می‌دهند.

میانگین ویژگی‌های آب و هوایی یک منطقه، اقلیم آن منطقه نام دارد. تغییرات اقلیم در یک دوره طولانی‌ زمین شناسی اتفاق می‌افتد و در دوره زمانی کوتاه سالانه و قرن حالت پایا و ثابت دارد. در حال حاضر از عصر یخبندان دور و به عصر گرما نزدیک‌ می‌شویم (آخرین دوره یخبندان 10000 سال قبل بوده است.) و این بدین معناست که آب و هوا در طول زمان در حال تغییر است. تغییرات آب و هوا و اقلیم وابسته به رابطه اقیانوس‌ها، خورشید و جو است. پیچیدگی رابطه بین این عناصر باعث شده است که پیش بینی آب و هوا برای بشر به صورت روزانه نیز سخت باشد و در بهترین حالت می‌تواند حداکثر برای یک هفته، آب و هوا را پیش بینی کند. تنها نکته‌ای که بشر می‌داند این است که منبع اصلی انرژی برای تغیییر آب و هوا انرژی خورشید است[۸۸] [۸۹] چرخه آب و هوا و اقلیم که در جو اتفاق می‌افتد می‌تواند به گونه‌ای خاصیت تکرار پذیری را در مورد جو بیان ‌کند.

چرخه آب

به حرکت پیوسته آب بین زمین و جو، چرخه آب می‌گویند. این فرآیند بازگشت می‌تواند نمونه‌ای از خاصیت بازگشتی جو باشد که البته برای بشر در عصر نزول قرآن نیز قابل درک بوده است. مهمترین رویدادها در این چرخه به این شرح هستند:

1- تبخیر[۹۰] و فراتراوش [۹۱]: تبدیل ماده مایع به بخار تبخیر نام دارد که گرماگیر است. آب موجود در زمین توسط تابش خورشید یا رسانش گرمایی زمین یا همرفت در جو به بخار تبدیل می‌شود. هنگامی که انرژی از جو به بخار آب می‌رسد، جو سرد می‌شود. وقتی گیاهان آب را توسط ریشه‌های خود جذب می‌کنند، آب موجود در گیاه توسط روزنه‌های گیاه خارج و وارد جو می‌شود و فراتراوش روی می‌دهد. این دو روش باعث وارد شدن بخار آب به جو می‌شوند.

2- چگالش [۹۲]: تبدیل ماده گازی به مایع را چگالش می‌گویند. هنگامی که بخار آب در جو بالا می‌رود، گسترده و خنک می‌شود. هنگامی که سرما به نقطه شبنم برسد، چگالش روی می‌دهد. چگالش در جو به عنوان ابر، مه یا شبنم ظاهر می‌شود. هنگامی که چگالش روی می‌دهد گرما به جو باز می‌گردد و جو گرم می‌شود.

3- بارش [۹۳]: بارش، آب مایع یا جامدی است که از جو بر روی زمین می‌افتد. ابرها از میلیون‌ها قطرات آب تشکیل شده ‌که چگالیده شده‌اند. قطرات آب با با برخورد به یکدیگر و تجمع بزرگتر می‌شوند. بزرگ شدن تا جایی پیش می‌رود که قطره نمی‌تواند خودش را در ابر نگه دارد و در این هنگام بارش اتفاق می‌افتد و از ابر جدا می‌شود. اگر دمای ابر در حد انجماد باشد، کریستال‌های یخی تشکیل می‌شوند که به یکدیگر می‌خورند و به هم می‌چسبند و دانه‌های برف را تشکیل می‌دهند.

4- جاری شدن آب و آب‌های زیر زمینی: سیلاب‌ها و آب‌های زیرزمینی از بارش ناشی می‌شوند. هنگامی که بارش به سطح زمین می‌رسد یا توسط زمین جذب می‌شود یا اینکه به دلیل جذب نشدن توسط زمین بر روی آن جاری می‌‎شود. آب جاری و آب‌های زیرزمینی به رودخانه‌ها و در نهایت به دریاها و اقیانوس‌ها می‎رسند و دوباره تبخیر و وارد جو می‌گردند و یا توسط گیاهان جذب می‌شوند که باز هم توسط تعرق وارد جو می‌شوند. شکل 1 این چرخه را نمایش می‌دهد [۹۴].

شکل 1

چرخه تشکیل باد

شاید بتوان حرکت هوا در تشکیل باد را نیز نمونه‌ای دیگر از خاصیت رجعی آسمان در نظر گرفت. (شکل 2)

شکل2

باد حرکت ساده هوا نسبت به سطح زمین است. جهت باد فقط افقی نیست و یک حرکت سه بعدی است. سطح جو دارای دو منطقه کم فشار و پر فشار است که به وسیله خطوط ایزوبار[۹۵] پوشانده شده است. ایزوبارها خط‌های با فشار ثابت هستند که مکان‌های همفشار را نمایش می‌دهند. هر چه خطوط ایزوبار به هم نزدیک‌تر و فشرده‌تر باشند، فشار در فاصله کمتری و با سرعت بیشتری تغییر می‌کند. سه نیرو باعث وزیدن باد و جهت‌دهی به حرکت باد می‌شود.

1- نیروی گرادیان فشار: تفاوت فشاری که در جو وجود دارد باعث حرکت هوا از فشار زیاد به فشار کم می‌شود. همچنین بر روی سرعت باد موثر است. هر چه نیروی گرادیان فشار بیشتر باشد، سرعت باد بیشتر می‌شود. بادهای شدید در جایی که ایزوبارها فشرده‌تر هستند، روی می‌دهند. (شکل 3)

شکل 3

2- نیروی کوریولی: این نیرو ناشی از چرخش زمین به دور خودش است. این نیرو باعث می‌شود، اجرام در حال حرکت از مسیرشان منحرف شوند (در نیمکره شمالی به سمت راست و در نیمکره جنوبی به سمت چپ). این نیرو در نزدیکی قطب‌ها بیشترین مقدار و در استوا مقدار صفر دارد. در بیشتر جو نیروی کوریولی و گرادیان فشار تقریباً با هم برابر هستند. اگر نیروی کوریولی و گرادیان فشار دقیقاً برابر و در جهت مخالف هم باشند، باد در جهت موازی با ایزوبارها و فشار بالا می‌وزد. (شکل4)

شکل 4

3- نیروی اصطکاک: اصطکاک در نزدیکی زمین بسیار مهم است، زیرا سطح زمین ناهمواری‌های فراوانی دارد. اصطکاک نیرویی است که باعث می‌شود هوا به آرامی و مارپیچی به سمت پایین بیاید. هنگامی که هوا به سمت پایین می‌چرخد، به سمت پایین همگرا می‌شود و این همگرایی باعث می‌شود هوا به سمت بالا برود. هنگامی که هوا بالا می‌رود ممکن است چگال شود و در نتیجه ابر و بارش تشکیل گردد. بنابراین همیشه همراه سیستم‌های کم فشار، آب و هوا متغیر می‌شود و همراه سیستم‌های پرفشار آب و هوا مناسب و لطیف است. اما هنگامی که هوا به سمت بالا می‌چرخد واگرا می‌شود و هوای بالای آن فرو می‌افتد و جایگزین هوای واگرا شده می‌گردد. هوایی که در این واگرایی فرو می‌افتد، گرم می‌شود و باعث می‌گردد هر ابری که وجود دارد از بین برود. (شکل 5- سمت راست)[۹۶]

شکل 5

شکل 5، سمت چپ نمایی از حرکت‌های هوای اطراف زمین و تشکیل باد را که همراه با گردش و بازگشت‌هایی است، نمایش می‌دهد. شاید بتوان به وجود آمدن باد از حرکت هوا و جو زمین را، مصداقی از خاصیت رجعی جو دانست.

بازگشت امواج رادیویی توسط یونسفر

جو زمین لایه‌های مختلفی دارد (شکل 6). یکی از بازگشت‌هایی که در جو زمین رخ می‌دهد، توسط لایه یونسفر است. این لایه می‌تواند امواج رادیویی را به زمین باز گرداند.

از سطح زمین تا ارتفاع 12-10 کیلومتری تروپسفر[۹۷] نامیده می‌شود و در آن دما با افزایش ارتفاع، کاهش می‌یابد. بالای تروپسفر، تروپوپاز[۹۸] قرار دارد که تروپسفر را از استراتوسفر[۹۹]

شکل 6

جدا می‎‌کند. تمام رویدادهای آب و هوایی در این منطقه که ذاتاً ناپایدار است، اتفاق می‌افتد.

از بالای تروپوپاز تا ارتفاع 50 کیلومتری استراتوسفر نامیده می‌شود و شامل لایه ازن می‌باشد. اوج غلظت آن در ارتفاع 30-20 کیلومتری است. دما در این لایه جو با افزایش ارتفاع، افزایش می‌یابد. دلیل اینکه دما با افزایش ارتفاع، افزایش می‌یابد، این است که، لایه ازن تابش ماورابنفش[۱۰۰] (UV> را جذب می‌کند. لایه ازن این انرژی را به صورت گرما به استراتوسفر تابش می‌کند. بالای لایه استراتوسفر به ترتیب لایه‌های مزوسفر[۱۰۱]، مزوپاز [۱۰۲]، ترموسفر[۱۰۳] و اگزوسفر[۱۰۴] قرار دارند.

شکل7

یونسفر[۱۰۵] لایه‌ای الکتریکی درون جو زمین است که شامل مقدار زیادی یون (ذرات باردار) و الکترون آزاد می‌باشد[۱۰۶]. این لایه از 60 تا 1000 کیلومتری زمین قرار دارد و شامل قسمتی از مزوسفر و همه ترموسفر و اگزوسفر است. یونوسفر برای انتشار امواج رادیویی (فقط AM) و بازتاب این امواج به زمین مهم است.

یونوسفر شامل سه لایه به نام‌های D، E و F است (شکل 7). این لایه‌ها روزانه هستند، یعنی بین روز و شب مکانشان تغییر می‌کند و ویژگی‌های متفاوتی را در فصل‌ها و روزهای مختلف دارند. به همین دلیل ایستگاه‌های رادیویی در شب و روز باید تنظیم شوند.

لایه D

لایه‌ی D پایین‌ترین لایه و از ارتفاع 60 تا 95 کیلومتری است. برهمکنش‌های شیمیایی مختلفی در این لایه انجام می‌شود. این لایه در شب هنگامی که تابش متوقف می‌شود، از بین می‌رود و یونیزاسیون انجام نمی‌شود و بازترکیب یون‌ها و الکترون‌ها انجام می‌شود. اهمیت این لایه یونسفر در جذب امواج رادیویی AM است.

لایه E

لایه E بین لایه D و F است که در ارتفاع 90-120 کیلومتری قرار دارد. در این لایه چگالی الکترون به طور روزانه تغییر می‌کند و به علت تابش اشعه ایکس و اشعه ماورابنفش خورشید، یونیزه می‌شود و در طول بازترکیب الکترون‌ها، دیونیزاسیون می‌شود و اشعه‌هایی در همان طول موج تابش می‌کند. چگالی الکترون در روز در حدود 1011 الکترون در متر مکعب است و در شب به تعداد تقریباً 109×5 الکترون در متر مکعب می‌رسد.

لایه F

بالاترین لایه یونسفر، لایه F است و از 200 تا 1000 کیلومتری است[۱۰۷]. در تمام شب یونیزه است و امواج با فرکانس بالا را در طول روز بازتاب می‌کند و در شب عبور می‌دهد. امواج با فرکانس پایین (15-10 مگاهرتز) را در طول شب به زمین باز می‌گرداند [۱۰۸] [۱۰۹].

لایه یونسفر به عنوان یکی از لایه‌های جو زمین خاصیت بازگردانندگی دارد و امواج رادیویی را به زمین باز می‌گرداند و می‌تواند یکی از ویژگی‌های رجعی سماء باشد.

برهمکنش تابش خورشید و جو

مطابق شکل8 از 100% انرژی تابشی خورشید 51% توسط زمین جذب می‌شود. 30% طبق پدید آلبدو[۱۱۰] بازتاب و 19% نیز به وسیله جو و ابرها جذب می‌گردد. بنابراین جو نسبت به تابش خورشید تقریباً شفاف است.

شکل 8

شکل 8 برهمکنش تابش فرودی از خورشید با جو زمین را نمایش می‌دهد.

بنابراین می‌توان پدیده آلبدو ناشی از ابرها و جو زمین را که باعث بازتاب نور خورشید می‌شود، یکی دیگر از ویژگی‌های بازگشتی جو و سماء به شمار آورد.

برهمکنش تابش طول موج بلند و جو

انرژی خورشید به وسیله تابش الکترومغناطیسی حمل می‌شود. بعضی از این تابش‌ها به وسیله ابرها و غبارها در جو بازتاب می‌شوند. بعضی دیگر به زمین می‌رسند. بعضی از این طول موج‌های بلند به وسیله آب و یخ از زمین بازتاب می‌شوند و به فضا فرار می‌کنند. بعضی از طول موج‌های بلند (مادون قرمز) به وسیله گازهای درون جو زمین جذب می‌شوند و بنابراین دمای جو پایدار و ثابت می‌ماند. گازها می‌توانند بعضی از طول موج‌های بلند را به زمین دوباره تابش نماید (شکل 9). این تابش دوباره زمین را گرم‌تر می‌کند و به عنوان اثر گلخانه‌ای[۱۱۱]معروف است. به این گازها گازهای گلخانه‌ای می‌گویند که عبارتند از

  • متان (CH4)
  • دی اکسید کربن (CO2)
  • ازن (O3)
  • قطرات آب (H2O)
  • اکسید نیتروژن (N2O)

گازهای مختلف طول موج‌های مختلفی را جذب می‌کنند. گرم شدن زمین مربوط به افزایش اثر گلخانه‌ای است. بنابراین گازهای گلخانه‌ای برای حیات در روی زمین لازم هستند [۱۱۲] [۱۱۳] [۱۱۴] [۱۱۵] [۱۱۶].

شکل 9

حرکت رجعی سیارات (از دید ناظر زمینی )

یکی از حرکاتی که منجمین قدیمی به سختی می‌توانستند آن را توضیح دهند، حرکت رجعی اجرام بود.

شکل 10

حرکت اجرام در آسمان همواره از شرق به غرب دیده می‌شود، اما گاهی این حرکت برای بعضی سیارات از غرب به شرق رخ می‌دهد. دلیل مشاهده حرکت رجعی یا بازگشتی، متفاوت بودن شعاع مدار سیارات نسبت به یکدیگر است. در شکل 10 این حرکت را برای دو سیاره زمین و مریخ مشاهده می‌کنید[۱۱۷].

توضیح حرکت رجعی (مدل ارسطو، 350 ق.م و بطلمیوسی)

مدل منظومه شمسی توسط بطلمیوس [۱۱۸] توسعه یافت که در تایید نظریه ارسطو [۱۱۹] بود. ارسطو معتقد بود زمین در مرکز است، زیرا حرکتی ندارد و ماه و خورشید به دور زمین از شرق به غرب می‌چرخند. سیارات با سرعت ثابتی دور دایره‌های کوچکی به نام تدویر[۱۲۰] می‌چرخند. که مرکز آنها روی مداری دایره‌ای دور زمین قرار دارد و زمین در مرکز است. ترکیب حرکت تدویری و حرکت مداری باعث حرکت رجعی می‌گردد که در شکل 11 نشان داده شده است.

شکل 11

توضیح حرکت رجعی (مدل کپرنیک)

کپرنیک [۱۲۱] فرض کرد که خورشید در مرکز قرار دارد و همه سیارات به دور خورشید می‌چرخند و تنها ماه به دور زمین می‌گردد. البته همه مدارات دایروی فرض شده بود. و حرکت رجعی در این سیستم به این صورت توضیح داده می‌شد که سیاره‌ها در مدارهای مختلفی به دور خورشید حرکت می‌کنند و سیاره‌هایی که در مدار دورتر قرار دارند، نسبت به سیاره‌های نزدیک به خورشید کندتر حرکت می‌کنند. این حرکت برای زمین و مریخ در تصویر 12 (به ترتیب) نمایش داده شده است[۱۲۲]


یکی از علائق همیشگی بشر مشاهده آسمان و رصد حرکات اجرام آن بوده است. بنابراین، انسانها در دوره‌های مختلف حرکت بازگشتی سیارات را مشاهده ‌نموده اند، اما در زمان نزول قرآن دلیل علمی و حقیقی آن را که تنها به دلیل متفاوت بودن فاصله آنها از مرکز منظومه شمسی بوده است، نمی‌دانسته‌اند.

مشاهده این نوع بازگشت به دلیل مکان ناظر است و یک بازگشت واقعی نیست! بنابراین بعید است که بتوان خاصیت «ذات الرجع» بودن آسمان را به این حرکت سیارات (از دید ناظر زمینی) نسبت داد.

1
2
3 شکل 12

چرخه تحول ستارگان

زمانی که ابر سحابی که شامل گاز و غبار است در مرکز آن فروبپاشد، توپی از گاز داغ و چگال به نام ستاره وجود می‌آید. فعالیت‌های هسته‌ای درون مرکز ستاره شروع و انرژی آزاد می‌شود. این فعالیت‌های هسته‌ای

شکل 13

به جرم ستاره وابسته است. در پایان فعالیت هسته‌ای ستارگان تبدیل به کوتوله سفید، ستاره نوترونی یا سیاه چاله می‌گردند. هنگامی که انفجار ابرنواختری اتفاق می‌افتد مواد ستاره به بیرون پرتاب می‌شود و چرخه تولد ستاره تکرار می‌گردد. شکل 13 نمایی از تولد انواع ستارگان از ابر سحابی تا مرگ آنها و تولد دوباره آنها (چرخه حیات ستارگان) از ابرهای سحابی را نمایش می‌دهد[۱۲۳].

شکل به خوبی نشان می‌دهد که حیات ستارگان یک چرخه‌ای از رویدادهایی تکرار پذیر است. اگر منظور از سماء مورد بحث در آیه، کیهان باشد، چرخه و دوره حیات ستارگان و بازگشتشان به حالت اولیه را نیز می‌توان نمونه‌ای از رجع سماء به شمار آورد.

حرکت چرخشی اجرام آسمانی

یکی از مهمترین مباحث فیزیک پایستگی تکانه زاویه‌ای در جهان است. حرکت یک جسم به دور یک نقطه را تکانه‌ای زاویه‌ای می‌نامند. (اگر جسمی با جرم m و با سرعت v با فاصله r به دور نقطه‌ای حرکت کند، تکانه زاویه‌ای نسبت به آن نقطه برابر است با L = mvr sin θ، θ زاویه بین راستای r و سرعت v است. مطابق شکل 14) پایستگی تکانه زوایه‌ای بدین معناست که این کمیت انتقال می‌یابد اما خلق یا نابود نمی‌شود[۱۲۴].

شکل 14

شواهد تجربی نشان می‌دهد، تمام اجرام آسمانی جهان تکانه زاویه‌ای دارند و شاید بتوان گفت تولد جهان همراه با چرخش بوده است. احتمالاً مه‌بانگ چرخش اولیه‌ای داشته است و این تکانه خالص را به کهکشان‌ها منتقل کرده است[۱۲۵]

بازگشت جهان به نقطه آغاز

سه مدل برای شکل جهان تعریف شده است:

1) تخت و انحنای صفر

2) کروی یا بسته و انحنای مثبت

3) هذلولی یا باز و انحنای منفی.

نیروی گرانش باعث خمیدگی فضا-زمان می‌شود. اگر جرم جهان زیاد باشد و چگالی آن از حد بحرانی که برای چگالی جهان تعریف می‌کنند، بیشتر باشد، انحنای جهان مثبت و بسته خواهد بود، اگر جرم و چگالی جهان از مقدار حدی جهان کمتر باشد، انحنای جهان منفی و باز خواهد بود. شکل 15 به ترتیب از سمت راست، جهان تخت، هذلولی و کروی را نمایش می‌دهد[۱۲۶].

شکل 15

اگر مدل جهان بسته باشد اندازه جهان محدود است و مرزی ندارد. در زمان هم بسته خواهد بود یعنی گسترش آن، روزی متوقف خواهد شد و مه‌رمب [۱۲۷] اتفاق خواهد افتاد.

اگر مدل جهان تخت باشد، می‌تواند گسترده و منقبض گردد. در فضا نامحدود است و مرزی ندارد. این جهان برای همیشه گسترده می‌شود اما شتاب این گسترش صفر است.

اگر جهان باز باشد، بدون مرز و بینهایت است. همچنین برای همیشه گسترده می‌گردد اما شتاب گسترش آن صفر نیست. به عبارت ساده‌تر جهان باز می‌تواند به گستردگی خود ادامه دهد. جهان بسته می‌تواند منقبض شود و مه‎رمب اتفاق افتد و در جهان تخت می‌تواند بدون مرز باشد.

چیزی که شکل جهان را مشخص می‌کند، چگالی آن است و تعیین چگالی جهان کار سختی است، اما با توجه به یافته‌های جدید به نظر شکل جهان تخت است. چگالی جهان، پایان جهان را تعیین می‌کند. اگر چگالی جهان از چگالی بحرانی بیشتر باشد، جهان بسته است. اگر چگالی جهان از چگالی بحرانی کمتر باشد جهان باز خواهد بود و اگر چگالی برابر چگالی بحرانی باشد، جهان تخت است. در حال حاضر چگالی جهان، مطابق شکل 16 در حد بحرانی قرار دارد و بنابراین نمی‌توان شکل جهان و پایان آن را با قطعیت تعیین کرد.

شکل 16

در مدل جهان بسته، جهان به نقطه آغازین خود مه‌بانگ [۱۲۸]، باز می گردد که مه‌رمب[۱۲۹] نام دارد. چنین پایانی زمانی اتفاق می‌افتد که جرم کافی در جهان برای تامین نیروی گرانش جلوگیری کننده از گسترش جهان وجود داشته باشد. (شکل 17)[۱۳۰] [۱۳۱] [۱۳۲]

شکل 17

در مقاله‌ای در سال 2012 اشاره شده است که یکی از مهمترین مباحث فیزیک و کیهان شناسی، حل تکینگی مه‌بانگ است. ایده اصلی و مورد قبول این است که تکینگی در فضا و زمان شروع شده است و عمر جهان کمتر از 14 میلیارد سال است. اما ایده مورد بحث مقاله این است که گذاری بین مه‌بانگ و مه‌رب و انبساط و انقباض جهان به صورت دوره‌ای روی می‌دهد که مدل دوره‌ای[۱۳۳] نیز نام دارد [۱۳۴].

با فرض اثبات و پذیرش این مدل، انبساط جهان بعد از مه‌بانگ و انقباض آن به سوی مه‌رمب و تکرار این دوره می‌تواند مصداقی از بازگشت و رجع کیهان باشد. همچنین مدل جهان بسته نیز خود نوعی بازگشت را مشخص می‌کند. البته باید توجه داشت که تا قبل از قطعیت یافتن نظریه‌های علمی نمی‌توان آنها را به آیات قرآن کریم نسبت داد، بنابراین باید گفت که مرتبط بودن خاصیت بازگشتی آسمان و مدل دوره‌ای تنها در حد یک احتمال است که پیشرفت‌های علمی آینده می‌تواند موید یا ناقض آن باشد.

نتیجه‌گیری

خداوند متعال در آیه 11 سوره طارق، آسمان را دارای خاصیت بازگشتی معرفی می‌نماید. هرچند به دقت نمی‌توان گفت که منظور خداوند از «ذات الرجع» بودن آسمان چیست، اما می‌توان نشان داد که در آسمان پدیده‌های بازگشتی متعددی اتفاق می‌افتد که ممکن است هر یک از آنها و یا همگی آنها مورد نظر الهی باشند. به عبارت دیگر باید گفت که از دیدگاه علمی رابطه معناداری میان آسمان و خاصیت‌های بازگشتی وجود دارد و چه منظور از آسمان جو زمین باشد و چه کل فضا، می‌توان خاصیت‌های بازگشتی متعددی را برای آسمان برشمرد. از جمله مهمترین این خاصیت‌ها می‌توان به چرخه آب و هوا، چرخه آب، چرخه تشکیل باد، بازگشت امواج رادیویی توسط لایه یونسفر جو، بازتاب تابش خورشید از جو و بازتاب تابش زمین از جو و همچنین چرخه تحول ستارگان و حرکت چرخشی همه اجرام آسمانی اشاره کرد.

همانطور که می‌دانیم پدیده‌های طبیعی همانند آسمان، ویژگی‌های متعددی دارند، اما برای اینکه پدیده‌ای، با ویژگی خاصی (فارغ از مابقی ویژگی‌هایش) معرفی شود، باید آن ویژگی یا بسیار بارز و در مقیاس وسیعی باشد و یا اینکه از جنبه‌های متعددی واقع شود. در مورد ذات الرجع بودن آسمان نیز به نظر می‌رسد که وجود پدیده‌های بازگشتی متعدد در آسمان سبب شده تا خداوند آسمان را با این صفت معرفی نماید، هرچند که در عصر نزول، مردم تنها از چرخه آب و تکرار باران‌های سالیانه مطلع بودند. به همین ترتیب ممکن است پدیده‌های بازگشتی دیگری نیز در آسمان وجود داشته باشد که انسان‌ها در سالیان آینده بدانها دست یابند.

بدین ترتیب به نظر می‌رسد معرفی آسمان با صفت «ذات الرجع» در قرآن، با توجه به وجود پدیده‌های بازگشتی متعدد در آسمان می‌تواند مویدی برای اعجاز علمی این کتاب شگفت‌انگیز باشد.

پانویس و منابع

  1. ↑ قرشی، 1371: ج3، ص30
  2. ↑ طبرسی، ج10، ص716
  3. ↑ فراهیدی، ج7، ص318
  4. ↑ ابن فارس، ص490
  5. ↑ ابن منظور، ج14، ص397
  6. ↑ زبیدی،38، ص301
  7. ↑ راغب اصفهانی،ص427
  8. ↑ نک. زبیدی، ج38، ص302)
  9. ↑ ج7، ص318
  10. ↑ ج7، ص231
  11. ↑ ص427
  12. ↑ زبیدی، ج38، ص301
  13. ↑ ص490
  14. ↑ راغب، ص427
  15. ↑ ابن فارس، ص490
  16. ↑ جوهری، ج7، ص231
  17. ↑ ابن فارس، ص490
  18. ↑ ج5، ص218
  19. ↑ در مجموع آیات قرآن «السماء» 118 بار، «سماء» 2 بار، «السماوات» 185 بار و «سماوات» 5 بار به کار رفته است.
  20. ↑ طبرسی، ج1، ص451
  21. ↑ مکارم، ج1، ص121
  22. ↑ جعفری، ج1، ص183
  23. ↑ طبرسی، ج4، ص428
  24. ↑ زمخشری، ج2، ص6
  25. ↑ صادقی تهرانی، ج20، ص167
  26. ↑ مغنیه، ج5، ص346
  27. ↑ مدرسی، ج8، ص113
  28. ↑ رضایی اصفهانی، ص135)
  29. ↑ صادقی تهرانی، ج20، ص167
  30. ↑ مغنیه، ج5، ص346
  31. ↑ مدرسی، ج8، ص113
  32. ↑ طیب، ج9، ص335
  33. ↑ مکارم، ج1، ص166
  34. ↑ نک. طوسی، ج7، ص503
  35. ↑ نک. طبرسی، ج7، ص279
  36. ↑ نک. فخررازی، ج24، ص479
  37. ↑ طباطبایی، ج15، ص235
  38. ↑ طوسی، ج7، ص503
  39. ↑ طبرسی، ج7، ص279
  40. ↑ فخررازی، ج24، ص479
  41. ↑ طباطبایی، ج15، ص235
  42. ↑ طباطبایی، ج16، ص248
  43. ↑ مکارم، ج6، ص170
  44. ↑ ابن عاشور، ج8، ص96
  45. ↑ قرشی، 1377: ج3، ص408
  46. ↑ الف و لام استغراق حقیقی، الف و لامی است که بر تمام افراد یک ماهیت دلالت می‌کند و می‌توان به جای آن از واژه «کلّ» استفاده کرد.
  47. ↑ الف و لام حقیقت، الف و لامی است که بر نفس حقیقت و ماهیت چیزی دلالت می‌کند و نه بر کمیت افراد آن و نمی‌توان به جای آن از واژه «کلّ» استفاده نمود.
  48. ↑ صادقی تهرانی، ج16، ص90
  49. ↑ طیب، ج9، ص137
  50. ↑ سیوطی، ج1، ص631
  51. ↑ ابن فارس، ص443
  52. ↑ مصطفوی،ج4، ص59
  53. ↑ راغب، ص342
  54. ↑ ابن منظور، ج8، ص114
  55. ↑ فخرالدین رازی، ج28، ص125
  56. ↑ ابن عاشور، ج26، ص233
  57. ↑ قرشی، 1371: ج3، ص56
  58. ↑ فراهیدی، ج1، ص225
  59. ↑ ابن فارس
  60. ↑ راغب، ص342
  61. ↑ ابن منظور، ج8، ص114
  62. ↑ طریحی، ج4، ص333
  63. ↑ فراهیدی، ج1، ص225
  64. ↑ نک.طوسی، ج10، ص326
  65. ↑ طبرسی، ج10، ص716
  66. ↑ نک.طباطبایی، ج20، ص261
  67. ↑ مکارم، ج26، ص372
  68. ↑ مقاتل بن سلیمان، ج4، ص660
  69. ↑ نک. فخرالدین رازی، ج31، ص122
  70. ↑ فخر الدین رازی، ج31، ص122
  71. ↑ فخر الدین رازی، ج31، ص122
  72. ↑ مکارم، ج26، ص372
  73. ↑ نک.طوسی، ج10، ص326
  74. ↑ نک.طبرسی، ج10، ص716
  75. ↑ نک.فخرالدین رازی، ج31، ص122
  76. ↑ نک.طوسی، ج10، ص326
  77. ↑ نک.طبرسی، ج10، ص716
  78. ↑ طباطبایی، ج20، ص260
  79. ↑ نک.فخرالدین رازی، ج31، ص123
  80. ↑ مکارم، ج26، ص373
  81. ↑ مترجمان، ج18، ص23
  82. ↑ حسینی همدانی، ج18، ص86
  83. ↑ نک.آلوسی، ج15، ص311
  84. ↑ نک.ابوحیان، ج10، ص452
  85. ↑ نک.مترجمان، ج18، ص23
  86. ↑ طیب، ج14، ص79
  87. ↑ طالقانی، ج3، ص335
  88. ↑ Tulane University, "The Ocean-Atmosphere System"
  89. ↑ University of washington, "Weather vs. Climate: What's the Difference?"
  90. ↑ Evaporation
  91. ↑ Transpiration
  92. ↑ Condensation
  93. ↑ Precipitation
  94. ↑ University of Illinois, " The Water Cycle "
  95. ↑ Isobar
  96. ↑ University of Illinois, " Wind "
  97. ↑ Troposphere
  98. ↑ Tropopause
  99. ↑ Stratosphere
  100. ↑ Ultraviolet
  101. ↑ Mesosphere
  102. ↑ Mesopause
  103. ↑ Thermosphere
  104. ↑ Exosphere
  105. ↑ Ionosphere
  106. ↑ ذره باردار ذره‌ای است که یا الکترون از دست داده و دارای بار مثبت شده و یا الکترون به دست آورده و دارای بار منفی شده است.
  107. ↑ Kelley, M. C., (2009):65-89
  108. ↑ University of Texas, " THE EARTH's IONOSPHERE "
  109. ↑ Saha. Kshudiram, (2008):9-28
  110. ↑ Albedo، سپیدایی یا آلبدو به معنی درصد بازتاب نور از سطح یک جسم است.
  111. ↑ greenhouse effect
  112. ↑ Lyndon State College Atmospheric Sciences, "Chapter 2 - Energy"
  113. ↑ Lyndon State College Atmospheric Sciences, "Chapter 1 - The Earth and it's Atmosphere"
  114. ↑ Tulane University, " The Ocean-Atmosphere System "
  115. ↑ Carnegie Mellon University, The Greenhouse Effect & Global Climate Change "
  116. ↑ University Corporation, " Global Warming and the Greenhouse Effect ")
  117. ↑ University of Penn-state (e-education) , " The Heliocentric Model"
  118. ↑ Ptolemaic
  119. ↑ Aristotle
  120. ↑ epicycle
  121. ↑ Copernican
  122. ↑ La Salle University, "Retrograde Motion "
  123. ↑ University of.Harvard "Stellar Evolution"
  124. ↑ University of Tennessee, "Conservation of Angular Momentum"
  125. ↑ Phys. Lett. B 699, 224-229 (2011)
  126. ↑ Uoregon University," Geometry of the Universe "
  127. ↑ BigCrunch
  128. ↑ BigBang
  129. ↑ Bigcrunch
  130. ↑ "Reserve University,, "Future of the Universe and Possible Death
  131. ↑ University of Harvard, " future_universe "
  132. ↑ University of Penn-state, " Big Bang Redux"
  133. ↑ cyclic model
  134. ↑ (2012) Physics Letters B 715 278–281


1. آلوسى، محمود، روح المعانى فى تفسير القرآن العظيم، دارالكتب العلميه، بيروت، چاپ اول، 1415 ق.

2. ابن عاشور، محمد بن طاهر، التحرير و التنوير، بی نا، بی جا، بی تا

3. ابن فارس، مقاییس فی اللغه، دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع، بیروت، 1414ق.

4. ابن منظور، محمد بن مكرم، لسان العرب، دار صادر، بيروت، چاپ سوم، 1414 ق.

5. ابو حيان محمد بن يوسف، البحر المحيط فى التفسير، دار الفكر، بيروت، 1420 ق.

6. ثقفى تهرانى محمد، تفسير روان جاويد، انتشارات برهان، تهران، چاپ سوم، 1398 ق.

7. جعفرى،يعقوب، كوثر، بی نا، بی جا، بی تا.

8. جوهري إسماعيل بن حماد، الصحاح؛ تاج اللغة وصحاح العربية، دارالعلم للملايين، بيروت، چاپ چهارم، 1990م.

9. حسينى همدانى سيد محمد حسين، انوار درخشان، كتابفروشى لطفى - تهران، چاپ اول، 1404 ق.

10. راغب اصفهانى، حسين بن محمد، المفردات في غريب القرآن، دارالعلم (الدار الشامية – دمشق) بيروت، چاپ اول، 1412 ق.

11. رضایی اصفهانی، محمد علی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، انتشارات کتاب مبین، چاپ پنجم، 1388 ش.

12. زبیدی، محمد مرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، تراث العربی، کویت، چاپ اول، 1422ق

13. زمخشرى محمود، الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل، دار الكتاب العربي - بيروت، چاپ سوم، 1407 ق.

14. سيوطى جلال الدين، الإتقان في علوم القرآن، دار الكتاب العربى - بيروت، چاپ: دوم، 1421/2001.

15. صادقى تهرانى محمد، الفرقان فى تفسير القرآن بالقرآن، انتشارات فرهنگ اسلامى، قم، چاپ دوم، 1365ش.

16. طالقانى سيد محمود، پرتوى از قرآن، شركت سهامى انتشار - تهران، چاپ چهارم، 1362 ش.

17. طباطبايى سيد محمد حسين، الميزان فى تفسير القرآن، دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسين حوزه علميه قم، قم، چاپ پنجم، 1417 ق.

18. طبرسى فضل بن حسن، مجمع البيان فى تفسير القرآن، انتشارات ناصر خسرو، تهران، چاپ سوم، 1372ش.

19. طريحى فخر الدين، مجمع البحرين، كتابفروشى مرتضوى - تهران، چاپ سوم، 1375 ش.

20. طوسى محمد بن حسن، التبيان فى تفسير القرآن، دار احياء التراث العربى، بيروت، بی تا.

21. طيب سيد عبد الحسين، اطيب البيان في تفسير القرآن، انتشارات اسلام - تهران، چاپ دوم، 1378 ش.

22. فارسى جلال الدين، ترجمه قرآن(فارسى)، انجام كتاب، تهران، چاپ اول، 1369 ش.

23. فخرالدين رازى ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتيح الغيب، دار احياء التراث العربى، بيروت، چاپ سوم، 1420 ق.

24. فراهيدى خليل بن احمد، كتاب العين، انتشارات هجرت، قم، چاپ دوم، 1410 ق.

25. فولادوند محمد مهدى، ترجمه قرآن(فولادوند)، دار القرآن الكريم (دفتر مطالعات تاريخ ومعارف اسلامى)، تهران، چاپ اول، 1415 ق.

26. قرشى سيد على اكبر، تفسير احسن الحديث، بنياد بعثت، تهران، چاپ سوم، 1377 ش.

27. ـــــــ، قاموس قرآن، دار الكتب الإسلامية، تهران، چاپ ششم، 1371 ش.

28. مترجمان، تفسير هدايت، بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، مشهد، چاپ اول، 1377 ش

29. مجتبوى سيد جلال الدين، ترجمه قرآن(مجتبوى)، انتشارات حكمت، تهران، چاپ اول، 1371 ش.

30. مدرسى سيد محمد تقى، من هدى القرآن، دار محبى الحسين، تهران، چاپ اول، 1419 ق.

31. مشكينى على، ترجمه قرآن(مشكينى)، الهادى، قم، چاپ دوم، 1381 ش.

32. مصطفوى حسن، التحقيق في كلمات القرآن الكريم، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، تهران، 1360 ش.

33. مصطفوى حسن، تفسير روشن، مركز نشر كتاب، تهران، چاپ اول، 1380 ش.

34. معزى محمد كاظم، ترجمه قرآن(معزى)، انتشارات اسوه، قم، چاپ اول، 1372 ش.

35. مغنيه محمد جواد، تفسير الكاشف، دار الكتب الإسلامية، تهران، چاپ اول، 1424 ق.

36. مقاتل بن سليمان، تفسير مقاتل بن سليمان، دار إحياء التراث، بيروت، چاپ اول، 1423 ق.

37. مكارم شيرازى ناصر، تفسير نمونه، دار الكتب الإسلامية، تهران، چاپ اول، 1374 ش.

38. Kelley, M. C.,(2009) The Earth's Ionosphere: Plasma Physics & Electrodynamics, San Diego, Academic Press

39. Saha. Kshudiram, (2008), The Earth's Atmosphere: Its Physics and Dynamics, Springer

40. Steve Schneider (1989) "The Greenhouse Effect: Science and Policy." Science 243: 771-81

41. Physics Letters B 715 (2012) 278–281

42. Phys. Lett. B 699, 224-229 (2011)

43. Tulane University, "The Ocean-Atmosphere System", in

http://www.tulane.edu/~sanelson/Natural_Disasters/oceanatmos.htm

44. University of washington, "Weather vs. Climate: What's the Difference?", in

http://cses.washington.edu/cig/pnwc/weathervsclimate.shtml

45. University of Illinois, " The Water Cycle ", in

http://www.atmos.illinois.edu/earths_atmosphere/water_cycle.html

46. University of Illinois, " Wind ", in

http://www.atmos.illinois.edu/earths_atmosphere/wind.html

47. University of Texas, " THE EARTH's IONOSPHERE ", in

http://utd500.utdallas.edu/ionosphere.htm

48. Lyndon State College Atmospheric Sciences, "Chapter 2 - Energy", in

http://apollo.lsc.vsc.edu/classes/met130/notes/chapter2/index.html

49. University of Tennessee, "Conservation of Angular Momentum", in

http://csep10.phys.utk.edu/astr161/lect/solarsys/angmom.html

50. Lyndon State College Atmospheric Sciences, "Chapter 1 - The Earth and it's Atmosphere", in

http://apollo.lsc.vsc.edu/classes/met130/notes/chapter1/index.html

51. Tulane University, " The Ocean-Atmosphere System ", in

http://www.tulane.edu/~sanelson/Natural_Disasters/oceanatmos.htm

52. Carnegie Mellon University, The Greenhouse Effect & Global Climate Change ", in

http://telstar.ote.cmu.edu/environ/m3/s2/07ghe_climchg.shtml

53. University of Penn-state (e-education), "The Heliocentric Model", in

https://www.e-education.psu.edu/astro801/content/l2_p4.html

54. University of Penn-state (e-education) , " The Heliocentric Model", in

https://www.e-education.psu.edu/astro801/content/l2_p4.html

55. La Salle University, "Retrograde Motion", in

http://www.lasalle.edu/~smithsc/Astronomy/retrograd.html

56. ,University of Harvard "Stellar Evolution", in

http://chandra.harvard.edu/xray_sources/stellar_evolution.html

57. University Corporation, " Global Warming and the Greenhouse Effect ", in

http://kanat.jsc.vsc.edu/student/rileyk/mainpage.htm

58. University of Harvard, " future_universe ", in

http://chandra.harvard.edu/graphics/resources/illustrations/future_universe_300dpi.jpg

59. Case Western Reserve University,, "Future of the Universe and Possible Death", in http://burro.astr.cwru.edu/stu/advanced/cosmos_death.html

60. University of Penn-state, " Big Bang Redux", in

http://www2.astro.psu.edu/users/steinn/Astro120/Astro120-15B.pdf

برگرفته از «http://fa.qelnet.com/index.php?title=خاصیت‌های_بازگشتی_آسمان_از_منظر_قرآن_و_علم&oldid=4461»