فتح مکه

بِسْمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحْمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ إِذَا جَآءَ نَصْرُ ٱللَّهِ وَٱلْفَتْحُ

هنگامی که یاری خدا و پیروزی فرارسد،

آیه 1 سوره نصر

وَرَأَيْتَ ٱلنَّاسَ يَدْخُلُونَ فِى دِينِ ٱللَّهِ أَفْوَاجًا

و ببینی مردم گروه گروه وارد دین خدا می‌شوند،

آیه 2 سوره نصر

فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَٱسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُۥ كَانَ تَوَّابًۢا

پروردگارت را تسبیح و حمد کن و از او آمرزش بخواه که او بسیار توبه‌پذیر است!

آیه 3 سوره نصر

بیان ایده

‏ یکی از وجوه اعجاز قرآن کریم را به وقوع پیوستن آن‌چیزی که از آن خبر داده است، دانسته‌اند. در این سوره خداوند به رسول خود وعده فتح و یاری می‏‌دهد و از آن روزی می‌گوید که مردم گروه گروه اسلام می‌آوردند. مفسران در باره اینکه مراد از این فتح، کدام پیروزی است، هم نظر نیستند. بیشتر آنان "فتح مکه" را مصداق آیه می‌دانند. گروهی دیگر صلح حدیبیه و برخی اسلام آوردن اهل یمن و انصار را مراد آیه می‌پندارند. آنچه که می‌تواند مؤید نظر گروه اول باشد، اینست که:

● اين سوره در مدينه، بعد از صلح حديبيه و قبل از فتح مكه نازل شده است.

لفظ "اذا" برای استقبال(آينده) به کار می‌رود، پس مضمون آيه شريفه اخبار از امرى است كه هنوز رخ نداده و به زودی واقع خواهد شد و چون آن امر "يارى و فتح" است. در نتيجه، این سوره از بشارت‌ها و مژده‌‏هاى خداوند تعالى به پيامبر و نيز از خبرهاى غيبى قرآن كريم است.

● منظور از" نصر" و" فتح" آن طور كه بعضى از مفسران پنداشته‏‌اند، نصرت و فتح به طور کلی نيست تا آيه شريفه با تمامى مواقفى كه خداى تعالى پيامبرش را يارى نموده و بر دشمنان پيروز كرده- مثلاً با ايمان آوردن انصار و اهل يمن- منطبق شود. زیرا آيه" وَ رَأَيْتَ النَّاسَ يَدْخُلُونَ فِي دِينِ اللَّهِ أَفْواجاً" آن را رد می‌کند. چه اینکه اسلام آوردن انصار و اهل يمن و ساير مسلمانان كه قبل از فتح مكه مسلمان شدند، فوج فوج نبوده است. نيز منظور آيه، صلح حديبيه كه خداوند آن را در آيه" إِنَّا فَتَحْنا لَكَ فَتْحاً مُبِيناً"، فتح خوانده، نمى‏‌تواند باشد. براى آنكه در واقعه صلح حديبيه مردم فوج فوج به اسلام نگرویدند. پس روشن‏‌ترين واقعه‏‌اى كه مى‌‏تواند مصداق اين نصرت و فتح باشد، فتح مكه است. چون این فتح در دوران حیات رسول خدا(ص)، ام‌الفتوحات و پیروزی بسیار مهم و نصرت آشکاری بود كه بنيان شرك را در جزيره العرب ريشه كن ساخت.

مؤيد اين نظر وعده نصرتى است كه در ضمن آیات نازل شده در باره حدیبیه داده و فرموده:

بِسْمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحْمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ إِنَّا فَتَحْنَا لَكَ فَتْحًا مُّبِينًا

ما برای تو پیروزی آشکاری فراهم ساختیم!...

آیه 1 سوره فتح

لِّيَغْفِرَ لَكَ ٱللَّهُ مَا تَقَدَّمَ مِن ذَنۢبِكَ وَمَا تَأَخَّرَ وَيُتِمَّ نِعْمَتَهُۥ عَلَيْكَ وَيَهْدِيَكَ صِرَٰطًا مُّسْتَقِيمًا

تا خداوند گناهان گذشته و آینده‌ای را که به تو نسبت می‌دادند ببخشد (و حقّانیت تو را ثابت نموده) و نعمتش را بر تو تمام کند و به راه راست هدایتت فرماید؛

آیه 2 سوره فتح

وَيَنصُرَكَ ٱللَّهُ نَصْرًا عَزِيزًا

و پیروزی شکست‌ناپذیری نصیب تو کند.

آیه 3 سوره فتح

چون تنها فتح مرتبط با فتح حديبيه همان فتح مكه است كه دو سال بعد از صلح حديبيه اتفاق افتاد .

بررسی لغوی و تفسیری

کلمات اصلی

• اذا: ظرف زمان آينده است و از آينده خبر مى‌‏دهد و گاه متضمن معنای شرط است .
• نصر: یاری
• فتح: رفع گره و مشکل، گشایش
• دین: اطاعت، شریعت
• افواجا: "فوج" به معناى جماعتى است كه به سرعت گذر كنند، جمع اين كلمه" افواج" است .

اهداف و روش تحقیق

با توجه به مسایل مطرح شده درباره سیاق آیه و نظر مفسران، وعده ی خداوند در این سوره با فتح مکه به وقوع پیوست.گرچه "فتح" در اينجا به صورت مطلق گفته شده، می‌توان با قراینى كه پیشتر یاد شد، مراد از آن را "فتح مكه" دانست كه چنين بازتاب گسترده‌اى داشته است. فتح مكه، فصل نوينى در تاريخ اسلام گشود، زیرا مركز اصلى شرك متلاشى شد، بت‌ها از ميان رفت، اميد بت پرستان به يأس و نوميدى مبدل گشت و موانعى كه بر سر راه ايمان مردم به اسلام وجود داشت، برچيده شد. به همين دليل فتح مكه را بايد مرحله تثبيت اسلام و استقرار آن در جزيره العرب دانست. از این رو، بعد از فتح مكه هيچ مقاومت جدی از ناحيه مشركان ديده نشد و مردم از تمام نقاط جزيره براى پذيرش اسلام به حضور پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم) مى‌آمدند.

اصل ادعای مطرح شده در این آیه اخبار از غیب و تحقق وعده خداوند به یاری و پیروزی مسلمانان است. بنابراین تطبیق هر یک از پیروزی‌های یادشده بر این آیه و آیات مرتبط، در عین اهمیت و تقویت ادعای فوق منافاتی با آن ندارد.

آیات مرتبط

لَّقَدْ صَدَقَ ٱللَّهُ رَسُولَهُ ٱلرُّءْيَا بِٱلْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ ٱلْمَسْجِدَ ٱلْحَرَامَ إِن شَآءَ ٱللَّهُ ءَامِنِينَ مُحَلِّقِينَ رُءُوسَكُمْ وَمُقَصِّرِينَ لَا تَخَافُونَ فَعَلِمَ مَا لَمْ تَعْلَمُوا۟ فَجَعَلَ مِن دُونِ ذَٰلِكَ فَتْحًا قَرِيبًا

خداوند آنچه را به پیامبرش در عالم خواب نشان داد راست گفت؛ بطور قطع همه شما بخواست خدا وارد مسجد الحرام می‌شوید در نهایت امنیّت و در حالی که سرهای خود را تراشیده یا کوتاه کرده‌اید و از هیچ کس ترس و وحشتی ندارید؛ ولی خداوند چیزهایی را می‌دانست که شما نمی‌دانستید (و در این تأخیر حکمتی بود)؛ و قبل از آن، فتح نزدیکی (برای شما) قرار داده است.

آیه 27 سوره فتح

سوالات تحقیق

1. شأن نزول این آیات چیست؟
3. آیا می‌توان در آیات ابتدای سوره فتح، صدر آیه را بر صلح حدیبیه و ذیل آن را بر فتح مکه منطبق کرد؟
5. آیا نوع "ال"در "الفتح" تغییری در مفهوم و مصداق آیه ایجاد می‌کند؟
7. چه ارتباطی میان صلح حدیبیه و فتح مکه وجود دارد؟
9. چگونه می‌توان اخبار از غیب را در شمار اعجاز علمی یاد کرد؟

پانویس و منابع

1. آلوسی، محمود،روح المعانی فی تفسیرالقرآن العظیم،،دار الکتب العلمیه، بیروت 1415

2. راغب اصفهانی، حسین، مفردات الالفاظ القرآن، به کوشش صفوان عدنان داوودی، دار القلم، دمشق

3. طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن،دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسين حوزه علميه، قم، 1417ق

4. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دار الکتب الاسلامیه، تهران،1374ش